Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Side 32

Tímarit Máls og menningar
Er ekki allt fjölmiðlafárið því fólki, sem í því hrærist, ákveðin nauðsyn
og lífshvati?
Gunnar reisti höll á Skriðuklaustri og hugðist reka þar búskap eitthvað í
stíl við bændahöfðingja sagna sinna, Orlyg á Borg, Afa á Knerri, Brand á
Bjargi.
Þrátt fyrir allt stóð feðraveldi bændanna enn. Það hafði ekki orðið bylt-
ing á Islandi. Að vísu lætur Halldór Laxness það í ljós í jólabréfi til Gunn-
ars 1939 að hann óttist að þetta fyrirtæki verði ekki annað en investment í
rómantíkina, eins og hann orðar það.
En vorið og sumarið 1940 skall menningarbyltingin á Islandi. Hún skall
á - því að hún kom að utan með hernáminu, en átti sér ekki rætur í kröft-
um sem fólust í þjóðardjúpinu og leituðu uppgöngu í byltingu eins og
franska byltingin eða rússneska byltingin.
Það verður aldrei bylting í þorpi.
Byltingum á Islandi hefur verið þröngvað upp á okkur að utan: Siða-
skiptin 1550 - hernámið 1940.
Efnahagslegar og félagslegar afleiðingar hernámsins höfðu það í för með
sér að búskapur á Skriðuklaustri var óhugsandi í því formi sem Gunnar
hafði hugsað sér, þó að hann baslaði þar áfram í áratug.
I þriðja lagi er það sem mestu varðar: Stóðst konungsríki hugmynda
hans hildarleik styrjaldarinnar — þetta konungsríki heilleika og lífssamræm-
is, sem hann hafði freistað að byggja upp? Eða stóð hann í lokin þögull yfir
rústum þess eins og Lér konungur?
Sama árið og síðari heimsstyrjöldinni lauk, 1945, kom Ströndin út í
heildarútgáfu verka hans á íslensku og þar skrifar hann merkilegan eftir-
mála um sköpunarsögu bókarinnar og skilgreinir hana sem viðbrögð sín
við ógnum heimsstyrjaldarinnar fyrri. Þar segir hann:
Mig óraði ekki fyrir því á þeim dögum, að mannkynið er ein sál og einn lík-
ami, samneytið óhjákvæmilegt, samábyrgðin alger - og sálin varla óskyldari
líkamanum en himnar hafi og hauðri. Stóð ég þó, rétt á litið, á vígvellinum,
eigi síður en hermenn þeir, er teflt var fram, stóð meira að segja beggja vegna
á vígvellinum, - stóð á öllum vígvöllum! Mér blæddi að vísu ekki út; hvorki
holund né mergund varð fundin á skrokki, sem eftir margra ára hálfsult not-
aðist matur og drykkur það rækilega, að honum hefur oftast síðan verið full-
vel í skinn komið. Nei, hin viti firrta vopnasenna særði mig öðrum og örð-
ugfundnari sárum. Sál mín varð sem sviðið land, saurgað fúlum valköstum;
hver urinn akur minnti mig á skotplægða mold, mengaða nýsundurtættum
mannahræjum. Mér blæddi inn.
422