Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Blaðsíða 54

Tímarit Máls og menningar
Frakklandi sér Lyotard nú innan kapítalismans möguleika fyrir öfl sem virtust
honum andsnúin. Vísindin treysta til dæmis ekki lengur hinum gömlu frum-
sögum og byggja meir á handahófskenndum tilraunum, tilfallandi hugmynd-
um, þreifingum og tilviljunum. I ljósi þess virðist Lyotard líta svo á að kapítal-
isminn geri okkur unnt að innleiða þann „póstmódernisma" sem ríkt hafi í
framúrstefnulist aldarinnar á önnur þjóðfélagssvið. Hann sér fyrir sér samfélag
þar sem tæknin auðveldar okkur frjálsa upplýsingadreifingu en þar sem ein-
staklingsbundin öfl eru jafnframt laus undan ytri stjórn. Samfélagið verður sí-
rofin og litrík samfella af örsögum, hverskonar ummerkjum um staðbundna
menningu, einstaklinga og hópa sem skapa eða gera tilraunir á eigin forsendum
eða algerlega handahófskennt útfrá aðstæðum sínum. Hver gengur að sínu og
allt gengur - nema afturhvarf til eldri hefða, og þannig er reginmunur á póst-
módernisma Lyotards og þeim póstmódernisma sem menn sjá í samfelldri end-
urskoðun gamalla frumsagna.
Það er athyglisvert að útfrá svipuðum hugmyndum um eðli kapítalismans
hefur nýlega komið fram hörð gagnrýni á jafnt módernisma sem póstmódern-
isma. Því er haldið fram að hvers konar módernismi sé nú orðinn máttlaust
andófsafl vegna þess að það vestræna samfélag sem hann andæfi sé ekki lengur
þekkjanlegur „andstæðingur" heldur óræður plúralískur vefur án miðstýrðs
valds.39 Þetta er vissulega sælurík hugmyndafræði fyrir þá sem á hana trúa,
einkum ef þeir eru í aðstöðu til að njóta hennar. Og eflaust er hún grundvallar-
atriði í aðlögun ýmissa mótstöðuafla að ríkjandi kerfi, minnihlutastrauma sem
eru að því er virðist samþykktir um leið og þeir eru í rauninni jaðraðir.40
Urgangsmenning
Það sem kann að sýnast plúralismi í listheiminum getur þess vegna líka reynst
endurspeglun samfélags sem dylur vald sitt undir hulu umburðarlyndis. I bók
sinni Hefur módernisminn brugdist? bendir Suzi Gablik á að þrátt fyrir ýmsa
kosti hafi hið plúralíska frelsi í listheiminum annars vegar leitt til skorts á gagn-
rýnum viðhorfum, ekki síst gagnvart siðferðilegu hlutverki listarinnar, og hins
vegar hafi það afhent markaðsöflunum alltof mikið vald til að ákveða hvað sé
frambærileg list á hverjum tíma.41 Því er hætta á að ögrun sú er fólst í sjálfum
verkum módernismans er þau komu fram heyri sögunni til. Nú velur „mark-
aðurinn" úr gnægð strauma og stefna það sem vekja á athygli hverju sinni.
Oft er að vísu reynt að bjóða upp á þessa gnótt í einu og sama verkinu. Stíl-
blöndun er eitt greinilegasta einkennið á hinni póstmódernísku endurvinnslu
og setur hún mjög svip sinn á myndlist, arkitektúr og hverskonar hönnun. Ég
læt hér fylgja kafla úr glettinni umfjöllun Þórðar Kristinssonar fagurfræðings
og prófstjóra Háskólans um fyrsta hefti Tímarits Háskóla íslands:
Þá eru það prentbrellurnar. Mikið hefur verið lagt í umbrot, skreytingar og
myndir, bæði í lit og svarthvítu. Hver grein virðist „hönnuð“ sérstaklega og
444