Tímarit Máls og menningar - 01.06.1991, Síða 69

sem halda ávallt sínum „metafórísku" ein-
kennum hvað sem tautar og raular.7 Sem
listamaður væri umskapar mann- skepnan
áreiti umhverfisins í myndir er hún sér fyrir
hugskotssjónum sínum. Myndunum breytir
hún svo í orð, orðunum í hugtök. Hugtök
eru því nánast sem listaverk, gjörð úr lík-
ingum, ættuðum úr mannheimum, því mað-
urinn er mælikvarði allra hluta.
Það er því engin furða þótt Nietzsche velji
þann kostinn að setja mál sitt fram með
skáldlegum og „retórískum“ hætti, miðl-
unin er og verður boðskapurinn. Nietzsche
er vissulega frjálst að skrifa eins og honum
hentar. En hvemig veit hann að þekking-
arferlið er með þeim hætti er hann hyggur?
Eru ekki þau hugtök sem hann sjálfur beitir
við að skýra ferlið jafn gegnsýrð líkingum
og önnur? Nietzsche telur alla mannlega
þekkingu blekkingu en hlýtur slíkt hið sama
ekki að gilda um hans eigin þekkingu á
þekkingarferlinu?
En þó að tilraun Nietzsches til að setja
jafnaðarmerki milli líkinga og sannleika sé
dæmd til að misheppnast er ekki þar með
sagt að hann hafi ekki nokkuð til síns máls.
Vísindaheimspekingurinn Mary Hesse tel-
ur, eins og Nietzsche, að öll æðri fræði séu
gegndreypa af líkingamáli.8 Þegar vísinda-
menn þeir, sem rýna í rúnir efnisins, segja
að öreindir séu strengir en ekki punktar
beita þeir líkingum. Þeir eru að hugtaka
svið tilverunnar sem við höfum engan bein-
an aðgang að og líkja þessum torkennilegu
fyrirbærum við strengi.9
Flestir nútíma vísindaheimspekingar
neita því að vísindin fáist við blákaldar
staðreyndir, staðreyndimareru fræðaskotn-
ar (theory-impregnated). Og meistari
Nietzsche sagði fyrir margt löngu að ekki
væru til neinar staðreyndir, aðeins túlkanir.
Það er hvað sem öðru líður næsta víst að við
ljáum öllu merkingu, það eitt er til sem
fanga má í net málsins. „Þeim var ekki
skapað nema að skilja,“ sagði skáldið. Því
sannleikurinn er haldinn þeirri leiðu áráttu
að halda fram hjá veruleikanum með tungu-
málinu!
En af kenningum strengjafræða hlýtur að
mega leiða prófanlegar staðhæfingar sem
er meira en sagt verður um bragamál. Og
því má ekki gleyma að í vísindalegri orð-
ræðu em líkingar ævinlega tæki, aldrei tak-
mark. í bókmenntum er þessu oft öfugt
farið, alla vega hafa skáldlegar líkingar allt-
af gildi í sjálfum sér, jafnvel þegar þær eru
jafnframt tæki.
En nú gæti skarpviturgagnrýnandi bent á
að prófanleikinn er sjálfur ekki prófanlegur
og því ekki fremur kennimark skynsem-
innaren reglurbragfræðinnar. I veröld and-
ans ríkir því eilíf nótt hvar allir kettir eru
gráir hvort sem þeir heita vísindi, listir eða
heimspeki. En með rökfærslu sinni við-
urkennir hann í reynd sérstöðu rökfræð-
innar og þar með að afurðir andans eru ekki
eins og sama súpan.10 Og ég held að hann
játist einnig undir ok prófanleikans því rök
hans gegn gildi prófanleikakröfunnar eru
fólgin í því að segja að krafan sú standist
ekki próf rökvísinnar. Að vísu er margt sem
skilur prófsteina rökfræði og reynsluvís-
inda, en samt hygg ég að rök gagnrýn-
andans falli af ofangreindum sökum um sig
sjálf.
En auðvitað myndi sporgöngumaður
Nietzsches ekki flytja mál sitt með hætti
þess skarpvitra. Hann myndi koma skoðun
sinni á framfæri á ljóðræna og málskrúðs-
lega vísu og láta allan rökstuðning lönd og
leið. Ef hann neitar nú að verja skoðun sína
rökum þá höfum við enga ástæðu til að taka
L
TMM 1991:2
67