Tímarit Máls og menningar - 01.06.1991, Blaðsíða 74

hyggja að kenningum bandaríska heim-
spekingsins Hilary Putnams sem telur að
skáldskapur geti auðgað virka þekkingu
okkar. Hann hagnýtir sér kenningar Pauls
Grices og Janets Bakers sem halda því fram
að heimspekingar vanmeti þátt ímyndunar-
aflsins í virkri íhugun. Grice og Baker nota
dæmi um fjallgöngumann sem veltir fyrir
sér bestu leiðinni til að komast upp á tind-
inn. Hann beitir ímyndunaraflinu og sér
fyrir sér hvað myndi gerast ef hann veldi
eina leið fremur en aðra. Þessi beiting
ímyndunarafls er liður í skynsamlegri íhug-
un þótt hún verði ekki fulltjáð með stað-
hæfingum. Grice og Baker segja að að það
að sjá fyrir sér lífshætti skipti miklu máli
við val siðferðilegra leiða. Og í siðferði-
legri rökræðu getur mælskulist (retórík)
auðveldað fóki að ímynda sér lífshætti. Og
þá segir Putnam að skáldskapur sé einmitt
besta tækið til þess ama.
Putnam segist læra af skáldsögu Louis-
Ferdinands Célines, Ferðin til nœturloka,
að sjá heiminn með augum þess sem telur
að ástin sé blekking og að mannskepnan sé
hatursfull í sínu innsta eðli. En er hér um
þekkingu að ræða? Já, segir Putnam, Céline
hefur túlkað staðreyndir með nýjum hætti,
hann bendir á nýja möguleika. Ef iil vill er
heimurinn sá forgarður vítis sem Céline
telur. Hvað sem öðru líður verður upp-
skeran af þeiiri beitingu ímyndarafls, sem
Putnam ræðir varla nefnd annað en „þögul
þekking". Greining Putnams hlýtur því, ef
rétt er, að styrkja tilgátu mína um sérstök
tengsl lista og þögullar þekkingar.
Lokaorö
Eyjólfur Kjalar virðist gera ráð fyrir því að
skáldskapur hljóti að gegna einhverju
ákveðnu hlutverki. En eins og gáfaður
vinur minn segir, þá hefur skáldskapur það
höfuðhlutverk að vera! Veru-leiki bók-
mennta er engin summa ákveðinna hlut-
verka, sérhvert skáldverk hefur efnisleik
(þý. Materialitát) sem ekki verður lýst með
endanlegum fjölda staðhæfinga, þekking
okkar á því er þögul.
En vissulega getur skáldverkið brugðið
sér í ýmissa kvikinda líki, það getur breyst
í trúð, spámann, fræðimann, háðfugl o.s.
frv. Svo held ég það dæmist á skáldskapinn
að endurtaka gömlu lummumar í æ nýjum
myndum; að ástin er beisk sæla, dauðinn
drottinn lífsins og hamingjan höll langt,
langt í burtu. Skáldskapur verður ekki góð-
ur í krafti sannsögli, listin hefur sinn eigin
gildishátt þar sem sannleikurinn er þjónn,
ekki kóngur eins og í ríki fræðanna. Engu
að síður getur skáldskapur kastað ljósi á
hljóðan skilning og verið hjálparhella við
þrotlausa leit vora að hætti til að lifa, í
viðleitni vorri til að skilja það sem oss var
skapað.
1. Eyjólfur Kjalar Emilsson: „Hvað hafði Platón á
móti skáldskapnum?" Tímarit Máls og menning-
ar, 1. hefti 1990.
2. Kant skrifar um „hreina“ (þ.e.a.s. fræðilega) skyn-
semi í Kritik der reinen Vernunft, virka (þ.e.a.s.
siðferðilega) skynsemi í Kritik der praktischen
Vernunft og dómgreindina í Kritik der Urteils-
kraft. — Þess má svo geta að hafi Kant eitthvað
til síns máls þá er mat á siðferðislegum boðskap
í skáldskap ekki spuming um satt eða ósatt heldur
hvort hægt er að gera þau siðaboð sem boðuð eru
að almennri reglu eður ei. Það er ekki hægt að
gera siðaboð á borð við „menn eiga alltaf að stela“
að almennri reglu vegna þess að þá myndi
eignarrétturinn hverfa og hugtakið „stuldur“
missa merkingu sína. Þannig er siðaboðið „menn
eiga alltaf að stela“ sjálfskætt og hefur þar af
leiðandi ekkert alhæfmgargildi, segir Kant.
72
TMM 1991:2