Tímarit Máls og menningar - 01.06.1991, Blaðsíða 73

kennt gildi rökvísinnar. Og eins og hann,
hlýt ég einnig að játast prófanleikanum.
Auk þess er, eins og áður sagði, ekkert vit
án vita, það er tæpast tilviljun að íslensku
orðin „skynjun“ og „skynsemi“ eru ná-
skyld.
Reynslan og rökvísin eru því vafalítið
meginstoðir þekkingarinnar, en sé (S) sjálf-
skæð má ætla að þær stoðir séu fleiri. Og
líklegt má telja að skáldleg innsýn sé ein
þessara stoða þótt fúslega skuli viðurkennt
að sönnunarbyrðin hljóti að hvíla á okkur
sem því trúum. En eitt er það sem gerir þá
byrði þungbærari en ella, sú staðreynd að
bókmenntatextar eru að jafnaði torræðari
en fræðatextar. Það vill brenna við að texti
sem veitir einum innsýn segi öðrum
kannski ekki neitt. En ef til vill er skáldleg
torræðni upplýsandi í sjálfri sér. Hún minn-
ir oss á að heimurinn syngur með mörgum
röddum, hún opnar augu vor fyrir tvflýsinu
í sálardjúpum vorum. Því skáldleg innsýn
er sem pendúll er sveiflast milli þekkingar
og blekkingar, veru og leiks, skilnings og
sköpunar.
Boöskapur og skáldskapur
En er Bragi bundinn á klafa þess hvers-
dagslega, þagnarinnar, snævarins og elds
sem skíðlogar? Hefur skáldskapurinn engu
æðra hlutverki að gegna en að lýsa því
nærtæka, sjálfgefna, jarðbundna? Er þá
ekki hætta á að hann verði lágkúrulegur og
ógagnrýninn?
Því má svara með því að benda á að vilji
menn gagnrýna samfélagið er oftast nær
betra að skrifa gagnorðan pistil með til-
heyrandi upplýsingarunum en angra les-
endur með rímuðum ritgjörðum. En hversu
þreytandi sem áróður í skáldskap kann að
vera verður því ekki á móti mælt að mörg
snjöll skáldverk flytja boðskap með áhrifa-
miklum hætti. Leikrit Henriks Ibsens, Villi-
öndin, flytur mér þann boðskap að menn
eigi ekki að skipta sér af því sem þeim
kemur ekki við og að sannleikurinn er ekki
alltaf sagna bestur. Forsjárhyggjumaðurinn
Gregers Werle vill gera hjónaband Ekdal-
hjónanna að „sönnu“ hjónabandi með því
að draga fram í dagsljósið ýmislegt það sem
betur hefði mátt kyrrt liggja. Og af þessu
athæfi leiðir óhamingja og dauði. En hefði
Ibsen ekki getað komið þessum boðskap
fram í ritgerð? Vissulega, en með því að
gefa okkur kost á að lifa okkur inn í ömurleg
örlög Ekdalsfólksins getum við skynjað ill-
ar afleiðingar forsjárhyggjunnar með til-
finningalegum hætti, ekki aðeins meðtekið
vitræna gagnrýni á óvættinn.
Siðferðilegur boðskapur er ekki ein-
göngu vitrænn. Auðvitað er mikilvægt að
athuga alhæfingargildi þeirra siðaboða,
sem boðuð eru, og hvort viðurkenning
þeirra myndi stuðla að almannaheill. En við
höfum ekki meðtekið siðaskoðun nema
hjartað fylgi máli. Góð rök hníga að því að
nefna meðferð sadistans Saddams á Kúrd-
um „siðleysi“ en fordæming þessa siðleysis
ber ekki nafn með réttu nema fordæmand-
inn hafi innilega samúð með fómarlömb-
unum og einlæga andúð á slátraranum frá
Bagdad.
Siðferði án skynsemi er blint, án kennda
tómt, svo snúið sé út úr Kant. Og hér eiga
bókmenntimar leik á borði því flytji þær
boðskap gera þær það að jafnaði með til-
finningalegum hætti.20 Þær geta stuðlað að
því að við skiljum ákveðinn siðferðilegan
boðskap ekki aðeins með huga heldur einn-
ig hjarta.
I þessu sambandi er ekki úr vegi að
TMM 1991:2
71