Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 105

105
til þess að fletta ofan af markmiðum innan sköpunarverksins.41 Fjölmargir
höfundar á sautjándu og átjándu öld áttu ákaflega erfitt með að bregðast
við þessari gagnrýni. Flestir voru sammála þeim þekkingarfræðilegu for-
sendum sem hún byggir á; ætlanir Guðs eru okkur lokuð bók. Líklega var
Leibniz eini heimspekingur nýaldar sem á vissan hátt lét þessa forsendu
ekki vefjast fyrir sér.42 En flestir heimspekingar þess tíma héldu því fram
að það væri alls ekki nauðsynlegt að hin endanlegu markmið Guðs og
vilji hans þyrftu að vera okkur sem galopin bók. Þeir töldu nægilegt að
ummerki um skynsemi í náttúrunni dygðu til þess að leggja grunn að ein-
hvers konar markhyggju; hlutverk hjartans væri að dæla blóði hvað sem
Guð ætlaði sér með hinu mennska hjarta. Krafa Descartes um fullan skiln-
ing á markmiðunum var samkvæmt þessu viðhorfi heimspekilega óþörf.
Fyrir heimspekinga er líklega athyglisverðast að athuga hvort ofan-
greind gagnrýni hafi átt sér sjálfstæðar heimspekilegar forsendur, ef svo má
að orði komast, eða hvort mismunandi myndir hennar hafi eingöngu verið
einhvers konar viðbrögð við falli aristótelískrar heimsfræði.43 Líklega var
ástæðan þörfin fyrir eitthvað nýtt með nýrri heimsmynd. Spurningin sem
eftir stendur er þá hvort og þá að hvaða leyti þessi nýja heimsmynd hafi í raun
krafist höfnunar tilgangsorsaka. Bacon hafði nokkuð til síns máls; framrás
vísinda getur tafist við að einblína um of á tilgangsorsakir. Og Descartes
hafði rétt fyrir sér um það að óvæntar óravíddir alheimsins neyddu mann-
inn til þess að velta að nýju fyrir sér stöðu sinni í heiminum. En báðar
þessar athugasemdir, sem og nútímaútgáfur þeirra sem halda því fram að
markhyggja gangi ekki upp án guðfræðilegrar undirstöðu, reynast hafa
furðulega lítið að segja þegar þeim er beint gegn markhyggju Aristótelesar.
Uppbygging veraldarinnar frá dimmasta jarðvegi til björtustu himinhvolfa
41 Sjá The Philosophical Writings of Descartes, ritstj. og þýð. J. Cottingham, R. Stoothoff
og D. Murdoch, Cambridge: Cambridge University Press, 1984–1985, 1. bindi,
bls. 248–249 og 2. bindi, bls. 39.
42 Sjá Gottfried Leibniz, Orðræða um frumspeki, Reykjavík: Hið íslenzka bókmennta-
félag, 2004, bls. 84–87.
43 Spurningin er hvort heimspekingar eins og Bacon og Descartes hafi einfaldlega
séð sig knúna til þess að færa fram einhver rök gegn helstu atriðum aristótelískrar
heimspeki um leið og sólmiðjukenningin festi sig í sessi eða hvort tilgangsorsakir
hafi í raun valdið þeim hugarangri. Það er athyglisvert hvernig áhugi á mismun-
andi þáttum úr frumspeki og rökfræði Aristótelesar vaknaði á ný eftir því sem leið
á sautjándu öldina en hin aristótelíska heimsmynd sem slík féll í skuggann meðal
heimspekinga.
SKYNSEMIN Í NÁTTÚRUNNI – NÁTTÚRULEG SKYNSEMI