Skírnir - 01.04.1999, Page 118

112
SVERRIR JAKOBSSON
SKÍRNIR
Hér á eftir verður reynt að leiða líkur að því að þennan
ágreining megi leysa með því að skoða orðið þjóð aðeins nánar.
Franski málfræðingurinn Ferdinand de Saussure hefur bent á að
orð hafi bæði táknmynd og táknmið.* * * 4 Annars vegar gefur nor-
ræna orðið þjóð til kynna hóp fólks, sem þess vegna getur verið
hvort tveggja, söfnuður í kirkju eða Islendingar. Hins vegar er
það samheiti við erlenda orðið nation og deilir með því gildum
þjóðernisins. Þjóðleg sjálfsmynd (national identitet) er meðal
þess sem þjappar fólki saman og ræður því að í þessari grein og
ýmsum öðrum sem birst hafa í Skírni undanfarin ár er þjóðerni
Islendinga til umræðu.5 Hins vegar er ekki sjálfgefið að orðið
þjóð hafi haft sama táknmið á miðöldum og það fékk síðar.
í þeirri umfjöllun sem hér fer á eftir er gengið út frá því að
þjóðerni hafi verið til á miðöldum, á sama hátt og orðið þjóð var
til. Þar með er ekki sagt að miðaldaþjóðerni og nútímaþjóðerni
séu sama fyrirbærið. Það veltur á því hvernig orðið þjóð var not-
að og til hvers það skírskotaði. Orð eru til alls fyrst.6
2. Orð og hugmyndir sem þau lýsa
Nú á dögum hefur íslenska orðið þjóð sama táknmið og latneska
orðið natio hefur meðal annarra þjóða. Sömu gildi, annað orð. Er
það tilviljun eða má lesa eitthvað um íslenskt þjóðerni út úr því?
Orðið natio tengist fæðingu, en á miðöldum var það ýmist tengt
ætt, fæðingarstað eða stétt, eftir því hver átti í hlut og í hvaða
samhengi. Það gat verið notað sem samheiti ýmist við orðið gens,
sem tengist uppruna hópsins, eða við orðið populus, sem tengdist
fremur réttarlegri stöðu hans. Orðið natio var svo notað til að
Helmut Beumann og Werner Schröder, Sigmaringen, 1978; Bernard Guenée,
L’Occident au XIVe et XVe siécles. Les Etats, París, 1971 (4. útg. 1991), bls.
114-16.
4 Ferdinand de Saussure, Cours de linguistique générale, útg. Tullio de Mauro,
París, 1979, bls. 99-100.
5 Sjá t.d. greinar Sigríðar Matthíasdóttur, „Réttlæting þjóðernis", Guðmundar
Jónssonar, „Þjóðernisstefna, hagþróun og sjálfstæðisbarátta" og Arnars Guð-
mundssonar, „Mýtan um ísland" í Skírni, 169 (1995), 36-134, og Guðmundar
Hálfdanarsonar, „Hvað gerir íslendinga að þjóð?“ í Skírni, 170 (1996), 7-31.
6 Finnur Jónsson, Islenskt málsháttasafn, Kaupmannahöfn, 1920, bls. 128.