Skírnir - 01.04.1999, Blaðsíða 178
172
GUNNAR KARLSSON
SKÍRNIR
Item að íslenskir sé lögmenn og sýslumenn á landi voru, af þeirra ætt
sem að fornu hafa goðorðin upp gefið.63
Þessi krafa birtist iðulega aftur, misjafnlega orðuð. Þegar eftir-
maður Hákonar konungs háleggs var hylltur, Magnús Eiríksson
minniskjöldur árið 1319, þá var ákvæðið um þjóðerni lögmanna
og sýslumanna enn með, í sumum handritum með viðbótinni „og
allir valdsmenn á landinu“, en án þess að nokkuð væri tekið fram
um ætterni þeirra.64 Árið 1480 rituðu 24 sýslumenn og lögréttu-
menn norðan og vestan lands Kristjáni konungi I. bréf og kvört-
uðu einkum undan vetursetum útlendra manna, en þær töldust þá
bannaðar. Svo bæta þeir ýmsum kvörtunum við og segja meðal
annars að „oss líst nú ekki haldið vera eftir því sem vor landslaga-
bók og sáttmáli útvísar að hér skuli enginn hirðstjóri vera í landið
nema sá hér er innlendur af gömlum hirðstjóra ættum“.65 Ekki er
að sjá annað en að bréfritarar vaði þarna reyk. Engin ákvæði voru
í Jónsbók um þjóðerni embættismanna, og varla er til áreiðanleg
gerð af Gamla sáttmála með ákvæði um innlenda hirðstjóra, þó
að þeim sé að vísu skotið inn í sum afrit sáttmálans.
Allt fram til Jóns Jóhannessonar, sem lést árið 1957, voru allir
sannfærðir um að krafa Islendinga um innlenda embættismenn
væri þjóðernispólitísk í eðli; hún sprytti af trú á, eða tilfinningu
um, að það væri betra fyrir íslenskt samfélag að lifa undir inn-
lendum stjórnendum, sem er raunar kjarni pólitískrar þjóðernis-
hyggju eins og Ernest Gellner skilgreindi hana. Jón gekk orða-
laust og sjálfsagt umhugsunarlaust út frá því að Islendingar hefðu
verið sárir áratugum saman eftir missi sjálfstæðisins 1262-64:
„Einna hörðust virðist réttindabaráttan hafa orðið um og
63 Islenzkt fornbréfasafn I (Kaupmannahöfn, Bókmenntafélag, 1857-76), 637
(nr. 153). Þessi tilvísun og aðrar í Fornbréfasafn hér á eftir eru prentaðar staf-
réttar eftir handritum í heimildinni. Hér eru þær færðar til nútímastafsetning-
ar.
64 Islenzkt fombréfasafn II (Kaupmannahöfn, Bókmenntafélag, 1893), 497 (nr.
343).
65 íslenzkt fornbréfasafn VI (Reykjavík, Bókmenntafélag, 1900-1904), 283 (nr.
264).