Skírnir - 01.04.1999, Page 199
SKÍRNIR
ENDURSKOÐUÐ ENDURSKOÐUN
193
raunar lítið við hlutverk þjóðernishyggjunnar, en það hefur þeim
mun meira verið gert af öðrum, sem byggja á greiningu hans.
Hversu íhaldssamt var bœndaveldið ?
Islensk þjóðernisstefna á 19. öld var sveitaþjóðernishyggja og
helsti félagslegi grunnur hennar var bændahreyfingin. Það þarf
því ekki að koma á óvart að hún hafi að einhverju leyti reynt að
varðveita félagslegt skipulag landbúnaðarhagkerfisins. Landbún-
aðarsamfélagið var félagslega stéttskipt, og andstæðurnar milli
húsbænda og hjúa voru enn skarpari vegna nálægðarinnar. Sjávar-
útvegurinn var sveigður undir ramma landbúnaðarsamfélagsins,
m.a. með hömlum á þurrabúðarsetu. En hélt þetta mjög aftur af
þróun? Það er vel þekkt í sögunni að stéttarveldi getur hindrað
tæknilega þróun. Slíkt átti sér stað í austanverðri Evrópu á 17.-19.
öld. Þótt landeigendaaðallinn þar notfærði sér hina vaxandi
markaði í álfunni fyrir vörur sínar, stundaði sölulandbúnað og
skaffaði sér iðnaðarvörur, þá viðhélt hann lénskum samfélags-
háttum langt fram eftir 19. öldinni, landbúnaðurinn staðnaði
tæknilega og aðrar atvinnugreinar þróuðust lítið. Gerðist slíkt á
íslandi?
Hversu íhaldssamt var bændaveldið á 19. öld? Höfum það
hugfast að grundvöllur bændaveldisins var ekki lengur sú stétt
stórlandeigenda sem áður réði lögum og lofum, heldur nýtilkom-
in stétt sjálfseignarbænda. Á 18. öld fram til 1785 höfðu aðeins
um 5% bænda verið sjálfseignarbændur, en þá hófst sala stóls-
jarða Skálholts og jarða Hólastóls 1802. Þá varð hröð breyting á.
Árin 1802-1806 var sjálfsábúðin orðin 12,5%, árið 1842 17,2% og
árið 1901 27,8%.6 Hvernig gamla landeigendastéttin missti póli-
tísk yfirtök sín svo átakalítið verður ekki reynt að skýra hér en
ljóst er að á seinni hluta 19. aldar var grundvöllur bændaveldisins
umsköpuð stétt bænda.
6 Islenskur söguatlas 2, 1992, bls. 20-21 og Hagskinna. Sögulegar hagtölur um
ísland, 1997, bls. 264.