Skírnir - 01.04.1999, Page 204
198
ÞÓRARINN HJARTARSON
SKÍRNIR
Guðmundur bendir á að þjóðernishyggjan hafi eflt mjög með
þjóðinni sjálfstraust, dirfsku og athafnahug. Fyrir 1904 birtist
þjóðernishyggjan í gróandi félagsmálahræringum, en eftir það í
metnaðarfullri opinberri efnahagsstefnu, segir hann. Og um það
verður naumast deilt að Islendingar drógu ört á nágrannaþjóðir
sínar í efnahagslegu tilliti, að fenginni heimastjórn og síðan sjálf-
stæði. Ennþá frekar örvaði sjálfstæðið þá í menningarlegum efn-
um.
Ástæða er til að undirstrika að þjóðarsátt var um meginþætti
þjóðernislegrar atvinnustefnu. Guðmundur Jónsson sýnir fram á
að hugmyndir borgaralegrar frjálshyggju voru lengst af undir-
lagðar æðra markmiði, sem var „þjóðleg“ uppbygging atvinnu-
veganna, og þó einkum frá og með fyrri heimsstyrjöld. Sátt var
um hömlur gegn atvinnurétti útlendinga og erlendu fjármagni í
atvinnulífi (eftir viss áhrif m.a. Valtýinga í aðra átt) og um opin-
beran stuðning við uppbyggingu iðnaðar, einkum frá og með
kreppuárunum á fjórða áratugnum. Menn skyldu „búa að sínu“
og styrkja efnahagslega sjálfstæðið og sátt var um útfærslu land-
helginnar, a.m.k. á yfirborðinu. Hin tiltölulega miklu ríkisumsvif
voru hluti af þjóðernisstefnunni þar sem bæði hægri og vinstri
flokkar litu á innlent ríkisvald sem mikilvægt hagvaxtarafl og
stóðu með tímanum að verulegum iðnrekstri á vegum ríkisins.
Nefna má í því sambandi fimm síldarverksmiðjur í ríkiseign,
Áburðarverksmiðjuna og Sementsverksmiðjuna, ríkisstýrðar iðn-
þróunaráætlanir Jóhanns Hafstein og Magnúsar Kjartanssonar og
fleira.
Sáttin um þjóðernisstefnuna raskaðist fyrst alvarlega með
ólíkri afstöðu til hersins. Deilan snérist einkum um fráhvarfið frá
pólitísku hlutleysi. Það sýnir sig þó að einnig hin efnahagslega
þjóðernisstefna var til sölu þrátt fyrir þjóðernisleg slagorð. Is-
lensk stjórnvöld spiluðu bak við tjöldin gróflega á mútufjárörlæti
Bandaríkjamanna í framhaldi af Marshallaðstoðinni.10 Ráðherrar
Alþýðuflokksins tóku stefnu á aðild að Efnahagsbandalagi Evr-
ópu upp úr 1960, en samstarfsflokkurinn, Sjálfstæðisflokkurinn,
10 Valur Ingimundarson. Island í eldlínu kalda stríðsins, 1996.