Skírnir - 01.04.1999, Qupperneq 207

SKÍRNIR
ENDURSKOÐUÐ ENDURSKOÐUN
201
falsa þjóðarsöguna með því að gleyma þeim þáttum hennar sem
sundra þjóðinni.11 Nokkuð mun vera til í þessu. Anthony D.
Smith er sá þjóðernasérfræðingur sem ég sæki einna mesta visku
í. Hann leggur áherslu á að ein mikilvæg forsenda þjóðernisvit-
undar sé sameiginlegar minningar og arfsagnir. Og þjóð sem kýs
að rækta þjóðlega sjálfskennd leggur einmitt rækt við minningar
sem sameina og binda saman. Þær eru „valdar minningar" og þar
með einföldun sannleikans. En er þetta alfarið neikvætt? Hvað
skal segja um þá tilhneigingu að leita að jákvæðum fyrirmyndum
úr fortíðinni, þegar „riðu hetjur um héruð“ og réðu málum sín-
um á „fólkstjórnarþingi frægu um heim“, svo vitnað sé í Jónas. Er
hún hættulegur rembingur eða eðlileg og sjálfsprottin tilhneiging
hjá þjóð sem vill ráða sér sjálf og vill menningarlega reisn sína
sem mesta? Smith telur meira að segja að arfsögnin um gullöld sé
nokkuð sem allar þjóðir finni í fortíð sinni þegar þær þurfa á
slíku að halda.12 Það að sagan af sjálfstæðisbaráttunni verði hluti
af arfsögninni og skoðist í fegrandi ljósi er ekki heldur endilega
illt. Slíkt fer eftir því hvort við lítum á þá baráttu sem réttmæta og
göfuga og hvernig við metum stöðu og hlutverk þjóðríkisins nú á
tímum. Með þessu er ég ekki að hvetja til glámskyggni á and-
stæður innan þjóðar og þjóðernishreyfingar, en fegrandi mynd og
upphafin arfsögn eru óhjákvæmilegur hluti af sjálfskennd þjóðar-
innar, einkum ef henni er umhugað um sjálfstæði sitt.
Fræðimenn deila um aldur og sögulegar forsendur þjóða og
þjóðernishyggju. Ef þjóðir eru mjög ung fyrirbæri í sögunni
mætti álykta sem svo að rætur þeirra standi grunnt og þær geti
því auðveldlega horfið aftur. Karl Marx áleit að þjóðríki og þjóð-
ernishyggja væru í meginatriðum afurð iðnbyltingar og kapítal-
isma. Fyrir honum var stéttarleg alþjóðahyggja öreiganna svar við
borgaralegri þjóðernishyggju, enda sagði hann að öreigarnir ættu
ekkert föðurland. Ýmsir marxískt þenkjandi fræðimenn, svo sem
Hobsbawm og Gellner, hafa útfært fyrri hluta þessa hugsunar-
11 Guðmundur Hálfdanarson. „Hvað gerir íslendinga að þjóð?“ Skírnir, 170.
árg. vor 1996, bls. 11-15.
12 A. D. Smith. The Ethnic Origins ofNations, 1986, bls. 191-200.