Skírnir - 01.04.1999, Page 211
SKÍRNIR
ENDURSKOÐUÐ ENDURSKOÐUN
205
Habermas fjallar einnig um tengsl lýðræðis og kapítalisma:
Það var þjóðríkið sem skóp þá pólitísku umgjörð sem nútíma verslun og
viðskipti þróuðust í. Líkt og embættismannakerfi ríkisvaldsins þróaðist
einnig kapítalískt hagkerfi á eigin forsendum til kerfisbundinnar full-
gervingar. Markaðir vöru, vinnuafls og fjármagns hlýða eigin lögmálum,
óháð ætlunum manna. Við hlið stjórnvaldsins hafa peningarnir orðið
sjálfstætt afl í samfélagsbyggingu, óháð vitund þátttakenda. Þessi mynd-
un efnahagslegs kerfis keppir við annað ferli sem liggur í gegnum vitund
og hugarstarfsemi hlutaðeigenda, þ.e. myndun félagslegs kerfis, fyrir til-
verknað gildismats, skoðanaskipta og þróunarferlis á leið til samkomu-
lags. Aðeins ein hlið þeirrar kerfisbyggingar er innlimun þegnanna í
pólitískt kerfi borgaralegra réttinda. Af þessu leiðir, þótt frjálshyggju-
kenningar neiti því oft, að sambýli kapítalisma og lýðræðis einkennist af
spennu og átökum.18
Habermas veltir síðan fyrir sér skilyrðum þess að stjórnarskrár-
bundið lýðræði leiði til virkrar þátttöku einstaklinganna í stjórn
sinna mála og telur að það geti aðeins orðið virkt á grundvelli
pólitískrar menningar í hverju landi, ef þegnarnir hafi samsamast
henni. Stofnanir stjórnarfarslegs frelsis fái aðeins svo mikið gildi
sem þegnarnir gefa þeim með virkri þátttöku í stjórn eigin mála.
Hann bætir við:
Grundvallaratriði stjórnarskrárinnar [um lýðræði] geta hvorki raungerst
í samfélagslegri framkvæmd né orðið hreyfiafl í þróun til að skapa sam-
félag frjálsra og jafnstæðra þegna, nema þau grundvallist á sögu þjóðar
og þegna á þann hátt að þau tengist áhugaefnum manna og sannfær-
ingu.19
Að lýðræðið hafi, með orðum Habermas, hingað til einungis
virkað innan marka þjóðríkis þýðir ekki endilega að það geti ekki
virkað annars staðar, en hvað snertir hina yfirþjóðlegu ákvarð-
anatöku innan ESB er hann ekki bjartsýnn.
[...] sú staðreynd að ríki Evrópusambandsins vaxa saman stig af stigi [...]
varpar nokkru ljósi á tengsl þjóðríkis og lýðræðis, því hin lýðræðislegu
18 Sama heimild, bls. 8.
19 Sama heimild, bls. 7.