Skírnir - 01.04.1999, Side 222

216
ÁSDÍS R. MAGNÚSDÓTTIR
SKlRNIR
vinsælu „gargantúísku króniku“, sem hann er viss um að fleiri eintök
seljist af á tveimur mánuðum en af Biblíunni á níu árum. Hlutur alþýðu-
menningarinnar í skáldsögu Rabelais nær þó langt út fyrir þessa rómuðu
risariddarakróniku og er mun meiri en höfundurinn gefur til kynna.
Risinn Gargantúa er vel þekktur í franskri þjóðtrú og þaðan kemur
einnig sonur hans Pantagrúel.2 Á tíma Rabelais var Pantagrúel hins vegar
ekki risi heldur lítill sjávarpúki, sem bregður fyrir í Mystére des Actes des
Apostres (Helgileik úr Postulasögum) eftir Simon Gréban frá árunum
1460-1470. Þar hafði púkinn Pantagrúel þann starfa að strá salti í kokið á
sofandi fyllibyttum, með þeim afleiðingum að hálsinn skrælnaði og svo
ákafur þorsti gerði vart við sig að þær gátu vandræðalaust haldið áfram
að drekka. í skáldsögu Rabelais beitir Pantagrúel þessu skæða vopni á
fórnarlömb sín, grípur þau kverkataki og hellir upp í þau salti eða kveik-
ir þorsta á annan hátt með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Dæmi um það
eru örlög skólapiltsins frá Limoges (Pantagrúel, k. 6). Pantagrúel er þá
búinn að slíta barnsskónum og á íerð á milli franskra háskólabæja rekst
hann á ýmsa furðufugla. I nágrenni Parísar hittir hann prúðbúinn skóla-
pilt og spyr hvaðan hann beri að, en þegar stráksi segist koma frá „hinni
ölmu, inklýtu og víðfrægu akademíu sem er vókiteruð Lutitia" er Panta-
grúel engu nær. Einum af fylgdarmönnum hans tekst þó að þýða
hrognamálið sem ungi námsmaðurinn tjáir sig á. Nýkominn frá París
stælir pilturinn yfirlætislegar latínuslettur menntamanna í stað þess að
notast við sína eigin mállýsku. Þessi kostulega tilgerð fellur ekki í kramið
hjá Pantagrúel, sem tekur Límúsinginn kverkataki og heldur honum
þannig föstum þar til hann gerir í sig af hræðslu. Upp frá því var piltur-
inn aldrei óttalaus og svo slæmur þorsti hrjáði hann að honum fannst
sem Pantagrúel héldi enn um kverkar sér. Pilturinn lifði í nokkur ár en
dó svo dauða Rólants „fyrir guðlega hefnd“ þar sem hann þóttist of góð-
ur til að tala óbreytt mál. Orðatiltækið að deyja dauða Rólants merkir
þó ekki að deyja úr monti og sjálfumgleði, eins og halda mætti, heldur að
deyja úr þorsta. Hér vísar Rabelais í þá útbreiddu trú að kappinn Rólant,
úr hinu fræga Rólantskvæði sem samið var um 1100, hafi dáið úr þorsta í
Rúnsival. Kemur þetta spánskt fyrir sjónir þeim sem kunnugir eru elsta
handriti kvæðisins eða áttunda þætti Karlamagnús sögu þar sem Rólant
fellur í valinn eftir að hafa blásið of kröftuglega í hornið Ólífant. í sum-
um yngri handritum kvæðisins eru sorgleg endalok hetjunnar hins vegar
rakin til vatnsleysis og þorsta.
í frönskum kappakvæðum frá 12. og 13. öld þótti sjálfsagt að nýta
sér vinsældir frækinnar kempu og spinna ýmist framan eða aftan við þau
2 Paul Sébillot: Gargantua dans les traditions populaires. Maisonneuve et
Larose. París 1883; Henri Dontenville: Mythologie frangaise. Payot. París
1998 (fyrst gefin út árið 1947), sjá einkum bls. 41-127.