Saga - 2012, Síða 215

eru fornleifarannsóknir hér á landi í raun mjög skammt á veg komnar.
Mörgum mikilvægum og spennandi spurningum er ósvarað um þróun
landnýtingar, eins og glöggt má sjá í kaflanum um tún og túngarða svo
dæmi séu nefnd (bls. 139–141).
Á nokkrum stöðum veltir Birna fyrir sér hvernig hugarfar, trú og valda-
barátta kunni að hafa mótað áherslur fólks við landnýtingu á fyrri tíð. Engin
einhlít svör eru til við þessum vangaveltum en þær hjálpa lesandanum að
tengjast efninu betur og setja sig inn í aðstæður forfeðranna sem byggðu
mannvirkin sem bókin fjallar um. Slíkum hugleiðingum hefði jafnvel mátt
gefa meiri gaum en þó ber að hafa í huga að aðeins fáar rannsóknir með
slíka nálgun hafa farið fram hér á landi þrátt fyrir sívaxandi áhuga á þeim.
Hugarheimur fortíðarinnar er spennandi og verðugt rannsóknarefni og
varpar bókin þarna ljósi á efni sem þarfnast frekari rannsókna.
Birna vekur lesandann til umhugsunar um hið hefðbundna gildismat,
sem oft er lagt á fornleifar í fjölmiðlum og meðal fræðimanna, þar sem
áherslan er iðulega á að rústir séu þær elstu, stærstu eða óvenjulegustu sem
fundist hafi hingað til. Í Mannvistmá segja að hið „venjulega“ sé gert áhuga-
vert. Þar er að finna allt litróf íslenskra fornminja og fátt hefur orðið útundan
þótt efnið sé mikið. Minjum frá 19. og 20. öld er gert jafnhátt undir höfði og
þeim sem eru frá upphafi Íslandsbyggðar. Allar gerðir minja eru merkilegar
og mikilvægar og geta á sinn hátt varpað ljósi á fortíðina að mati höfundar.
Sérstakur kafli um fornleifar hins nýliðna, ritaður af Þóru Pétursdóttur,
kynnir fyrir lesendum einn af nýjustu straumunum í íslenskri fornleifafræði,
rannsóknir á 20. aldar minjum. Áhugi á slíkum rannsóknum fer vaxandi hér
á landi en fyrir nokkrum árum hefðu þær þótt lítt markverðar.
Umfjöllun um minjar frá upphafi 20. aldar, sem er nokkuð umfangsmik-
il í Mannvist, er sérstaklega mikilvæg sem stendur. Fyrir Alþingi liggur frum-
varp að nýjum menningarminjalögum þar sem fyrirhugað er að breyta
ákvæðum um friðun fornleifa. Í núgildandi þjóðminjalögum frá 2001, eru all-
ar fornleifar 100 ára og eldri sjálfkrafa friðaðar en í nýju lögunum verður
miðað við ártalið 1900. Á forsíðu Mannvistar er mögnuð ljósmynd eftir Mats
Wibe Lund af íþróttavelli Íþróttasambandsins Skarphéðins. Völlur þessi var
gerður með handverkfærum árið 1911 og var því friðaður samkvæmt 100 ára
reglu þjóðminjalaga árið 2011. Ef ný lög um menningarminjar verða sam -
þykkt óbreytt munu margar sérstæðar og fallegar minjar um örar breyting-
ar á íslensku samfélagi í byrjun 20. aldar verða án verndar.
Margar myndir í Mannvist og umfjöllun í texta vekja athygli á minja -
stöðum sem eru í hættu vegna ágangs sjávar og annarra náttúrafla.
Fornleifafræðingar vinna oft í kapphlaupi við náttúruöflin og tímann og
hafa ekki alltaf betur. Skortur á stefnumótun um minjavernd á Íslandi og
takmarkaðar fjárveitingar valda því að ómetanlegar minjar hverfa í sjóinn.
Verstöðvar og aðrar minjar um sjósókn eru í sérstakri hættu þar sem þær
eru yfirleitt rétt ofan við fjöruborðið. Á Siglunesi við Siglufjörð og Gufu -
ritdómar 215
Saga vor 2012_Saga haust 2004 - NOTA 10.5.2012 12:40 Page 215