Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Side 15

TMM 2010 · 2 15
Sjón
Einu sinni var …
– hugleiðing um sögur, áheyrendur,
lesendur, rithöfunda og sögumenn
„Einu sinni var …“ Hversu gamalkunnugt sem það verður og þvælt (eða
margtuggið líkt og hápunktur týndrar Íslendingasögu á óslítandi pjötlu
af kálfskinni sem velkist milli tanna ólæss vinnukarls á hungurtímum)
þá megnar ekkert annað orðtak í mannlegum tungum að kalla fram jafn
miklar væntingar hjá áheyrendum sínum og það. Í því búa fyrirheit um
fyndni, hroll, depurð, hneykslan, sakleysi, fróðleik, réttlæti, orrustur,
ástir, grimmd, furður, visku, kjánaskap, refsku, hefndir, íhugun – og
hrollvekjandi fróðleik, hneykslandi visku, dapurlegar hefndir, furðu-
legar ástir, íhugulan kjánaskap, fyndnar orrustur, réttláta bragðarefi,
saklausa grimmd og grimmilegt sakleysi …
„Einu sinni var …“ Hvort sem orðin eru þrjú eins og í íslensku, tvö
eins og í litháísku „Vieną kartą“, eða eitt eins og í sanskrít „Kadājit“,
þá er það í þögninni milli þeirra og næsta orðs sem allar sögur fæðast.
Um leið og þau eru mælt af munni fram heyrum við rjálað við vél-
búnaðinn sem eftir augnablik mun draga tjöldin frá víðfeðmasta
sviðinu; moldargólfinu, fjalagólfinu, marmarastéttinni, malbikaðri
hraðbrautinni, steppunum, granítklöppunum, fjallstoppunum, himn-
unum; þar sem ský er jafn fast undir mennskum fæti og steinn á hafs-
botni; staðnum, eða staðleysunni, þar sem röklistin gerist þjónn hins
ómögulega og hinu mögulega er beitt í þágu hins órökræna. Og það er á
þessu andartaki, í hvíldinni milli upphafsorðanna og söguefnisins sem
opinberast að þeim loknum, sem áheyrendur og sögumaður gera með
sér einn elsta samning sem þekktur er í mannlegu samfélagi:
Hún/hann er Sögumaðurinn, þeir Áheyrendurnir. Þeirra framlag er
að gefa sig sögu og sögumanni á vald. Hans er að flytja söguna frá upp-
hafi til enda af slíkri hind að aldrei leiki vafi á undirgefni áheyrenda við