Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Blaðsíða 92

S t e fá n S n æ va r r
92 TMM 2010 · 2
Austurríski hagfræðingurinn Josef Schumpeter var sérvitringur sem
rakst illa í flokki. Þegar hann sat í austurrísku bráðabirgðastjórninni
eftir fyrra stríð héldu jafnaðarmennirnir í stjórninni að hann væri
íhaldsmaður, íhaldsmennirnir að hann væri jafnaðarmaður! Helsti
draumur hans í lífinu var að verða mesti hagfræðingur heimsins, besti
elskhugi Mið-Evrópu og snjallasti hestamaður Austurríkis. Sást hann
oft á ferð um Vínarborg í opnum hestvagni með vindil í munnvikinu
og tvær drósir sína á hvorri hlið. Seinna stakk hann af til Ameríku
þótt hann væri ekki einu sinni gyðingur. Þar vestra skrifaði hann þá
bók sem hér er vitnað í. Þar kemur í ljós að hann var í mörgum efnum
sammála frjálshyggjunni. Samt var hann algerlega ósammála henni
um möguleika sósíalismans, hann segir berum orðum: „Can socialism
work? Of course it can“ (Schumpeter, 1976: 167). Sósíalisminn væri fær
um að leysa ýmis efnahagsvandkvæði, losa menn við kreppufarganið,
atvinnuleysið og tryggja hægar en öruggar efnahagsframfarir. Leiðin
að þessu marki væri eins konar markaðssósíalismi, efnahagslífið yrði í
höndum ríkisins en forstjórar fyrirtækja tækju ákvarðanir með hliðsjón
af verðmyndun á sýndarmarkaði.
Þrátt fyrir þetta var honum meinilla við sósíalismann sem hann taldi
ógnun við almennilega sérvisku. Samt taldi hann ekkert því til fyrir-
stöðu að hægt væri að koma á lýðræðislegum sósíalisma. Hann segir að
þyki mönnum sú hugmynd fjarstæðukennd þá mættu þeir minnast þess
að á miðöldum hefði þótt fjarstæða að ætla að miðstýrt ríkisvald gæti
einokað ofbeldi og stundað skattheimtu. Á þeim tíma var skattheimta
boðin út til „verktaka“, t.d. voru hirðstjórarnir íslensku slíkir verktakar.
Í ljósi þessa væri rangt að útiloka möguleikann á lýðræðislegum
sósíalisma einhvern tímann í framtíðinni. En slíkt kerfi myndi aldrei
geta gefið einstaklingsfrelsinu eins mikið svigrúm og kapítalisminn.
Sósíalisminn krefjist sjálfsaga af fólki; sérviska og sósíalismi séu ekki
samrýmanleg. Þetta gerði að verkum að minni líkur væru á lýðræði í
sósíalisma en kapítalisma, markaðskerfið væri eðlilegur bandamaður
lýðræðis því einstaklingsfrelsi sé besta trygging lýðræðis. Slíkt frelsi yrði
skorið við nögl í sósíalísku skipulagi. Auk þess gæti sósíalískt lýðræði
aldrei orðið umfangsmeira en borgaralegt lýðræði. Þar myndu flokkar og
pólitíkusar keppa um hylli kjósendanna á markaðstorgi stjórnmálanna.
Fulltrúalýðræði væri eini lýðræðiskosturinn. Efnahagskerfið myndi
einfaldlega ekki virka ef allar ákvarðanir yrðu teknar lýðræðislega af
verkamannaráðum í sérhverju fyrirtæki. Slík ákvörðunartaka yrði alltof
seinvirk. Því yrði að taka ákvarðanir um sósíalíska áætlanagerð af
kjörnum fulltrúum, til dæmis á þjóðþingum. Þetta gæfi pólitíkusunum