Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Blaðsíða 116

Va l u r G u n n a r s s o n
116 TMM 2010 · 2
Þegar mótmælin gegn Honecker byrja á söguhetja Brussig því í mestu
erfiðleikum með að skilja hvaðan allir mótmælendurnir koma:
Hundruð þúsunda saklausra borgara gengu fyrir aftan borða sem náði yfir alla
götuna og á stóð: MÓTMÆLAGANGA. Hvað hafði komið yfir þá? Fyrir utan
hóp fólks sem var nógu lítill til þess að hægt væri að koma honum fyrir í lítilli
neðanjarðarlest voru þetta allt samferðamenn kerfisins. Höfðu þeir gleymt því?
… Ég hafði aldrei gert neitt sem að kennararnir og sjónvarpsþættirnir höfðu
ráðið mér frá að gera. Ég hafði ávallt gert það sem aðrir vildu.8
Meistararnir stíga fram
Af þeim stóru þýsku höfundum sem upplifðu seinni heimsstyrjöldina
var Thomas Mann (1875–1955) sá sem var fyrstur að skrifa um nasis-
mann í stórri skáldsögu. Þegar stríðið braust út var hann virtur og dáður
höfundur víða um lönd, og hafði meðal annars fengið Nóbelsverðlaunin.
Eins og Brecht fór hann í útlegð við valdatöku nasista, og báðir sóttu
þeir til fortíðarinnar til að finna samlíkingu fyrir stríðið. Brecht bar
heimsstyrjaldirnar saman við 30 ára stríðið í Mutter Courage, líkti
nasismanum við ofsóknir kaþólsku kirkjunnar á hendur Galíleó í Leben
das Galilei, og tókst á við efnið með beinum hætti í Furcht und Elend
des Dritten Reiches. Mann flutti til Sviss, orti áróður fyrir bandamenn í
stríðinu og gaf árið 1947 út hið mikla uppgjör sitt við nasismann, Doktor
Fástus, sem fjallar um freistingar djöfulsins og byggir lauslega á lífi 16.
aldar myndlistarmannsins Albrecht Dürer.10
Brecht flúði til Danmerkur, þaðan til Svíþjóðar og Finnlands og loks
til Bandaríkjanna. Mann fór einnig til Ameríku eftir dvölina í Sviss.
Max Frisch (1911–1991) fæddist hinsvegar í Sviss og eyddi stríðsárunum
þar. Rétt eins og Mann og Brecht fylgdist hann því með Þriðja ríkinu
utanfrá og fjallaði helst um það með notkun metafóra. Í Brennuvörg-
unum segir frá manni sem horfir á, og hjálpar jafnvel til, á meðan
brennuvargar gera sig reiðubúna til að brenna niður hús hans. Frisch
beinir hér spjótum sínum að tækifærissinnaðri borgarastétt sem er of
upptekin við að féfletta starfsmenn sína til að skilja hvað er að gerast í
kringum hana. Í viðauka við leikritið segir hann Brennuvargana vera
djöfla sem kjósa helvíti vegna þess að himnaríki sé of gjarnt til að fyrir-
gefa syndurum.11