Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Blaðsíða 31

Í s l a n d , a n n o n ú l l
TMM 2010 · 2 31
(8:152, 170) og það gerðu jafnframt þingmenn og ráðherrar (8:184),
fjölmiðlar (8:211) og háskólasamfélagið (8:211). Af skýrslunni má einnig
ráða að ábyrgðarleysið hafi nánast verið byggt inn í hugmyndafræði
frjálshyggjunnar í kröfunni um afskiptaleysi, en í því hafi falist alvarleg
blinda á takmarkanir markaðarins (8:195). Síðast en ekki síst beinist
gagnrýnin að almenningi öllum, sem þarf að leggja „rækt við raunsæja,
ábyrga og hófstillta sjálfsmynd […] sem byggist á þekkingu og skilningi
á menningu okkar og samfélagi“ og þjálfa „gagnrýna hugsun og efla læsi
[sitt …] á hvers kyns áróður og innistæðulausa ímyndarsmíð“ (8:195).
Skýrsluhöfundarnir greina á milli þrenns konar ábyrgðar í aðdrag-
anda bankahrunsins:
a) Þeir telja að hægt sé að „draga einstakling til ábyrgðar fyrir tilteknar afleiðingar
sem rekja má til athafna hans eða athafnaleysis“, en að þá sé megin skilyrðið
að honum „hafi verið sjálfrátt og hann hafi mátt vita hverjar afleiðingar
athafnir hans eða athafnaleysi mundu hafa“ (8:228). Skýrsluhöfundar leggja
jafnfram áherslu á að þótt „andvaraleysi og meðvirkni þorra almennings hafi
átt sinn þátt í að skapa skilyrði fyrir því að þjóðfélagið þróaðist á þann veg
sem það gerði, má ljóst vera að óbreyttir borgarar þessa lands hafa ekki gerst
sekir um athafnir eða athafnaleysi sem tengja má beinlínis falli bankanna“.
b) Því næst ræða skýrsluhöfundarnir ábyrgð einstaklinga í ljósi stöðu þeirra
og hlutverks, það „hversu vel eða illa viðkomandi hefur gegnt þeim skyldum
sem fylgja stöðu hans eða hlutverki og hvort hann hefur staðið undir
þeim væntingum sem réttmætt er að gera til hans í ljósi þeirra“ (8:228).
Meginviðfangsefni skýrslunnar snerist um þessa hlutverkabundnu ábyrgð,
hvort: „bankastjórnendur, regluverðir, endurskoðendur, eftirlitsaðilar,
embættismenn, stjórnmálamenn og fjölmiðlamenn hafi rækt eða vanrækt
þær skyldur sem fylgja hlutverkum þeirra“ (8:228). Hér sem fyrr bera
óbreyttir borgarar enga ábyrgð.
c) Það er aðeins í skilningi hinnar félagslegu samábyrgðar sem hægt er að beina
augum að samfélaginu öllu. Þá er leitast við að greina hvernig „einstaklingar
og hópar hafa stuðlað að því að viðhalda hugsunarhætti, hegðunarmynstri
og verðmætamati sem býr í haginn fyrir tiltekna starfsemi“ (8:228), t.d.
þegar íbúar á Vesturlöndum kaupa vörur á lágu verði frá þriðja heiminum
og njóta með því góðs af kerfisbundnu ranglæti. Félagslega samábyrgðin
hefur verið rædd allt frá hruni. Í sjálfri skýrslunni kemur fram sú skoðun
eins viðmælandans að samfélagið allt hafi einhvern veginn verið „á þessu
sama flippi“ og að almenningur hafi verið farinn „að dansa með þessu rugli“
(8:227) og svo er vísað í eftirfarandi bloggfærslu: „Á meðan auðmennirnir
hrærðu í og hirtu til sín nammiskálar íslensku þjóðarinnar klappaði
ríkisstjórnin, stjórnkerfi hennar og mestöll þjóðin. Þar erum við meira og
minna öll sek“ (8:227).28 Undir þessa sýn tekur Jón Ólafsson, heimspekingur,
en hann telur að ríkt hafi „víðtæk sátt um góðærið og dásemdir þess“ og að
„veruleiki“ góðærisáranna hafi ekki verið gagnrýndur „vegna þess að fólk