Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Side 114

Va l u r G u n n a r s s o n
114 TMM 2010 · 2
bíður hinum megin við verknaðinn. Kristalsnóttin var þannig einn stór
brotinn búðargluggi.
Bertholt Brecht (1898–1956) segir svipaða sögu frá öðrum sjónarhóli
í „Ballöðunni um eiginkonu hermannsins“4 sem hann orti árið 1943.
Þar segir frá því þegar téð eiginkona fær sendar gjafir frá hinum ýmsu
stöðum sem maður hennar á leið um og þar með er rakin útþenslusaga
Þriðja ríkisins í stuttu máli. Frá hinni fornu borg Prag fær hún háhælaða
skó og frá Ósló hinum megin við sundið fær hún pels. Frá hinni ríku
Amsterdam fær hún hatt og frá Brussel í Belgíu fær hún blúndur. Frá
París, borg ljósanna, fær hún silfurslopp og frá Búkarest að sunnan fær
hún rúmenska skyrtu. Þegar eiginmaðurinn er hinsvegar kominn alla
leiðina til Rússlands fær hún ekkert sent í póstinum nema ekkjuslör.
Hryllingsleikhús eða verslunarmiðstöð?
Þegar litið er um öxl er okkur gjarnt að líta á Þriðja ríkið sem einhvers-
konar hryllingsleikhús – eins konar Danse Macabre – þar sem mann-
fyrirlitning og sadismi réðu ríkjum. En getur verið að fyrir samtíma-
mönnum hafi það frekar verið eins og risavaxin verslunarmiðstöð? Rétt
eins og sagt er að frumbyggjar Norður-Ameríku hafi selt Manhattan
fyrir nokkrar perlur, má velta því fyrir sér hvort þýska þjóðin hafi selt
Hitler land sitt í skiptum fyrir fólksvagna og ryksugur. Ef til vill var það
einmitt það sem heillaði þjóðina, frekar en áróðurinn, gyðingahatrið eða
uppgjörið við Versalasamningana. Slíkt fylgdi bara með í pakkanum.
Það er reyndar svo að jafnvel eftir að stríðið braust út hafði margur
neysluvarningur forgang yfir hergögn í Þýskalandi. Í Bretlandi höfðu
lög verið sett á millistríðsárunum sem undirbjuggu landið fyrir Total
War, eða allsherjarstríð og tóku gildi um leið og stríðið braust út. Lögin
fólu það í sér að allur efnahagur landsins var miðaður við stríðsrekstur
strax frá fyrsta degi. Það sama gilti um önnur stórveldi sem tóku þátt í
stríðinu. Aðeins Þjóðverjar voru tregir til.
Það var ekki fyrr en í febrúar 1943 þegar Göbbels hélt ræðu í Berlin
Sportpalast, að hann spurði þjóðina hvort hún vildi allsherjarstríð. Þetta
var nokkrum vikum eftir endalok orrustunnar við Stalíngrad og í fyrsta
sinn sem háttsettur nasisti viðurkenndi að stríðið gengi ef til vill ekki
alveg að óskum og að erfiðir tímar væru í nánd (nokkurs konar „Guð
blessi Ísland“ ræða). Fyrir ofan hann var borði sem á stóð: „Totaler Krieg
– Kürzester Krieg,“ eða „Allsherjarstríð er stysta stríðið.“
Viðstaddir áhorfendur svöruðu spurningunni játandi og fögnuðu
ákaft, enda höfðu þeir verið valdir sérstaklega af áróðursmálaráðherr-