Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Síða 117

H r u n i ð o g u p p g j ö r i ð v i ð n a s i s m a n n í þ ý s k u m b ó k m e n n t u m
TMM 2010 · 2 117
Dvergar og trúðar
Heinrich Böll (1917–1985) var sex árum yngri en Frisch, og ólíkt honum
ólst hann upp í Þýskalandi. Á meðan höfundar eins og Günter Grass sáu
Þriðja ríkið mestmegnis með augum barns, og hafa fjallað þannig um
það, var Böll kominn á unglingsár þegar Hitler komst til valda og því á
herskyldualdur þegar stríðið braust út. Í Blikktrommunni segir Grass frá
uppgangi nasismans í bakgrunni bókarinnar, og beitir til þess aðferðum
skáldsögunnar. Rétt eins og Óskar sagðist Grass helst hafa fylgst með
atburðunum úr fjarlægð. Þó hefur síðar komið í ljós að þegar Grass var
17 ára gamall barðist hann með Waffen-SS á síðasta ári stríðsins.12
Í bókinni Was Soll aus dem Jungen bloss werden?, sem hann skrifaði
þó ekki fyrr en árið 1981, lýsir Böll uppvexti sínum í Þriðja ríkinu í
sjálfsævisögulegum stíl. Hér skellur nasisminn ekki á sem fljóðbylgja,
heldur er eitthvað sem gerðist hægt og bítandi, sem kemur heim og
saman við lýsingu Grass. Böll segir að það hafi fyrst verið eftir 30. júní
1934, – nótt hinna löngu hnífa þegar Ernst Röhm og forsprakkar SA
sveitanna voru teknir af lífi – sem honum og fjölskyldu hans varð ljóst
að nasisminn væri ekki aðeins tímabundið fyrirbæri heldur kominn til
að vera. Hann segir að í fyrstu hafi þessi innbyrðis átök Nasistaflokksins
virst sýna veikleika fyrirbærisins en brátt hafi komið á daginn að með
þessu voru þeir frekar að sýna styrk, þeir voru orðnir nógu öruggir með
sig til að gera út um mál sín opinberlega.
Þetta var morgun hins eilífa Nasisma. Vissu miðstéttirnar og þjóðernissinnarnir
hvað var að gerast, á hvaða tímamótum þeir stóðu? Ég er hræddur um að þeir
geri það ekki enn.13
Eftir 1936 og hervæðingu Rínarhéraðanna varð mörgum ljóst að stríð
var óhjákvæmilegt, og það sem eftir lifir námsferils Bölls er nokkurs-
konar niðurtalning að hildarleiknum. Böll segir jafnvel að viðhorf
kennaranna gagnvart nemendum sínum hafi orðið mildara, þeim var
ljóst að margir af nemendum þeirra voru þegar dauðadæmdir.14
Iðrun og hræsni
Í Nürnbergréttarhöldunum árin 1945 og 1946 voru 24 af helstu for-
kólfum nasismans leiddir fyrir rétt. Þrír voru lýstir saklausir en hinir
dæmdir, þar af 12 til dauða. Í framhaldinu voru 142 einstaklingar til
viðbótar dæmdir fyrir stríðsglæpi, þar af voru 13 sem fengu dauðadóm.
Mörgum fannst þó ekki nóg að gert.