Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Side 54

54 TMM 2016 · 3
Soffía Gunnarsdóttir
„Á meðan þið í huganum
spyrjið um afdrif mín“
Skáldkonan Helga Novak
Skáldkonan Helga Novak (1935–2013) var ein úr hópi framúrstefnulegra
rithöfunda í Þýskalandi eftirstríðsáranna sem kölluðu sig „Gruppe 47“.
Félagsskapurinn var stofnsettur til þess að efla umræðu og koma á framfæri
óþekktum höfundum. Þarna las Günter Grass fyrst upp úr „Tintrommunni“
sem gerði hann þekktan á augabragði, en í sama hóp kynnti Paul Celan frægt
ljóð sitt „Dauðafúgu“ og uppskar háð, sem í dag er óskiljanlegt, svo hann lét
ekki sjá sig þar framar. Helga Novak var með hópnum í New York 1966 og
las þar m.a. ásamt hinum þá óþekkta Peter Handke, sem notaði þar tæki-
færið sem oftar og „svívirti“ áheyrendur. En Helga Novak var viðriðin annan
framúrstefnulegan félagsskap, nefnilega hin íslensku atómskáld og hélt upp á
sinn fyrsta forlagssamning í hópi þeirra í gamla kirkjugarðinum í Reykjavík
yfir brennivínstári.
Tengsl Helgu Novak við íslenska bókmenntasögu og menningu koma
fram í síðustu bók hennar Im Schwanenhals sem út kom 2013 sama ár og hún
lést og er síðasta bindi sjálfsævisögulegrar trílógíu hennar. Þar segir hún m.a.
frá Íslandsárum sínum 1957–1967. Bókin er samsett úr bréfum og dagbókar-
færslum, sem gefa góða mynd af þessu tímabili.
Helga Novak ólst upp í Þýska Alþýðulýðveldinu hjá flokkstryggum fóstur-
foreldrum við ástleysi svo hún fluttist að heiman 16 ára gömul og meldaði sig
sjálfviljug á heimavist. Það má segja að hún hafi verið alin upp af flokknum
og að það stjórnarfar og umhverfi sem fóstraði hana hafi alla tíð verið henni
bakhjarl og hluti af sjálfsmynd. Hún hefði helst kosið að lifa og starfa í sínu
landi, en var gædd skarpskyggni til að sjá í gegnum þann áróður sem daglega
var fram borinn og sjálfstæðri hugsun til að velta fyrir sér atriðum sem fram
komu í umræðum og áttu ekki upp á pallborðið hjá yfirvöldum.
Hún kynntist íslenskum námsmönnum þegar hún var í námi í blaða-
mennsku við háskólann í Leipzig. Þar reyndi hún sem best hún gat að lifa
sínu lífi og láta sem minnst stjórnast af þeim öflum sem einnig vildu hafa
áhrif á einkalíf hennar. Það sem fyllti mælinn var þegar hún var þvinguð
til samstarfs við leyniþjónustuna Stasi og átti að njósna um erlenda sam-
stúdenta sína, sérstaklega Íslendingana, sem henni var bent á að kæmu frá