Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Side 142

U m s a g n i r u m b æ k u r
142 TMM 2016 · 3
hendi að slökkva neistann áður en hann
yrði að óviðráðanlegum skógareldi, og
svo má heldur ekki gleyma því að það
skiptir miklu máli, bæði fyrir nálæga og
fjarlægari framtíð, hvenær styrjöld skell-
ur á og í hvaða stöðu.
Þótt menn byggjust við því að stríðið
yrði stutt, gerðu glöggir menn sér grein
fyrir því að nú voru þáttaskil í sögu álf-
unnar. Dæmi um það er kvæðið „Litli
bíllinn“ eftir Guillaume Apollinaire,
sem mun hafa verið ort áður en skáldið
gekk í herinn, í apríl 1915. Þar segir
meðal annars (og er rétt að geta þess að
dagsetningin í byrjun er vitlaus, hún á
að vera 31. júlí; hafa margar kynslóðir
bókmenntafræðinga gengið sér til húðar
í glímunni við þessa gátu, án árangurs
hingað til):
31. dag ágústmánaðar 1914
lagði ég af stað frá Deauville skömmu fyrir
miðnætti
í litla bílnum hans Rouveyre (…)
við kvöddum heilt tímabil
óðir risar hófu sig yfir Evrópu
gráðugir fiskar risu upp úr djúpunum
þjóðirnar komu hlaupandi til að kynnast
út í æsar
hinir dauðu skulfu af ótta í sínum myrku
vistarverum (…)
Og þegar við komum til Parísar (…)
um leið og festar voru upp tilkynningar
um herútboð
þá skildum við félagi minn og ég
að litli bíllinn hafði borið okkur inn í nýtt
tímabil
og þótt við værum báðir fullþroska menn
vorum við samt nýfæddir.
Kannske finnst mönnum íslenski þáttur
verksins fróðlegastur, enda er hann að
verulegu leyti óplægður akur. Þar kenn-
ir margra grasa, og fannst mér ekki síst
markvert að lesa um tillögur Sveins
Björnssonar um „almenna dýrtíðar-
hjálp“ á alþingi 1915 og deilurnar kring-
um þær (bls. 199–203). Hugmyndin var
sú að veita hverri fimm manna fjöl-
skyldu sem á hjálp þyrfti að halda einar
80 krónur og fjármagna þessar greiðslur
með útflutningsgjaldi á kjöt, ull og fisk
og fleiri vörur. En þessi tillaga olli miklu
fjaðrafoki í þingsölum, þingmenn
bænda risu upp og mótmæltu harðlega,
einn þeirra hvatti þéttbýlisbúa einfald-
lega til að spara og kaupa ódýrar vörur
og bætti við: „Það er fallegri og menni-
legri aðferð, en að fara í vasa annarra og
lifa af þeim.“ Hann sagði að sá hugsun-
arháttur virtist búa að baki tillögunni
„að best sé að ala hér upp ósjálfbjarga
ómenni“.
Annar þingmaður, og prestur að auki,
bætti um betur og sagði að ef hlaupið
yrði undir bagga með kaupstaðarbúum
ykist enn meir aðstreymið í þéttbýlið,
þar sem „aðgerðarleysið drottnar“, síðan
lýsti hann því sem gerast myndi með
svofelldum orðum: „Menn myndu hugsa
sem svo: Við skulum fara til Reykjavík-
ur eða Akureyrar, þá fáum við svo eða
svo mikið ókeypis, og þurfum ekkert
fyrir lífinu að hafa.“ Affarasælast sé „að
hver bjargi sér sem hann er maður til,
án þess að þiggja beinar gjafir“, ella
drægi úr „siðferðisþreki“ þjóðarinnar og
„sjálfsbjörgunarfýsn“.
Afskaplega hljómar þetta nú kunnug-
lega á vorri frjálshyggjuöld. Voru þarna
á ferð gamlir bændafordómar eða var
þetta fagnaðarerindi „auðfræðinnar“?
Sennilega hvort tveggja. En mér varð
hugsað til ömmu minnar, bláfátækrar
verkamannskonu í stöðugum skugga
atvinnuleysisins, sem var svo heppin að
systir hennar var gift bónda í Þingeyjar-
sýslu, því gat hún sent yngstu dóttur
sína þangað til að létta á ómegðinni.
Þessi íslenski þáttur verksins er ekki
síður fjörlega skrifaður en hinn erlendi,
en stundum sækir að lesandanum sú