Hugur - 01.01.2014, Qupperneq 73

Femínísk heimspeki frá sjónarhóli guðfræðings 73
tiltekið er með nafnbreytingunni leitast við að varpa ljósi á vægi kynhlutverka
innan samfélagsins, sem oftar en ekki eru óháð líffræðilegu kyni. Að afmarka
femínisma við réttindabaráttu kvenna telst því ekki lengur réttlætanlegt.
Í orðræðu níunda áratugar síðustu aldar var sú skoðun áberandi að tímabil nú-
tímans (þ.e. módernismans eða nútímahyggjunnar) væri liðið undir lok og skeið
póstmódernismans hafið. Það sem einkennir hinn síðarnefnda er að „stórsagan“
hefur glatað vægi sínu. Kerfisbundnar heimspekilegar greiningar á grundvallar-
lögmálum veruleikans ráða ekki lengur sýn manna á sjálfið og heiminn.2 Ekki
gætir lengur sömu þarfar fyrir túlkun í anda stórsagna á inntaki og markmiði
sögu manns og heims. Á þetta sérstaklega við um hjálpræðissýn stórsögunnar á
þróun mannkyns til sögulegrar fullkomnunar. Helstu hugmyndastefnur allt frá 18.
öld fram yfir miðja 20. öld voru mótaðar af þessari hjálpræðissýn og var hún alla
jafna lituð af útópískri hugmynd um framfarir, komandi velmegun og hagsæld
mannkyns. Franski heimspekingurinn Jean-François Lyotard (1924–1998) skrif-
aði þegar í lok áttunda áratugarins um hið póstmóderníska ástand samtímans
þar sem hann setur fram þá kenningu að trúverðugleiki slíkra framsetninga sé
brostinn. Í staðinn hafi opnast rými fyrir fjölda nýrra sjónarhorna þar sem eitt
verði ekki yfir annað sett. Margbreytileiki innan samfélagsins og menningarkimar
fái nú rými og einstaklingar og hópar tækifæri til að stíga fram á svið sögunnar í
margvíslegum sérleik sínum.3
Innan fræðanna hefur sú skoðun verið áberandi á seinni árum að í raun sé
ekki um jafn mikil skil að ræða og af hefur verið látið. Fræðimenn tala því nú
frekar um síðnútíma (þ. Spätmoderne) í stað tímabils póstmódernisma. Það sem
einkenni samtímann sé að vissir þættir módernismans komi nú fram í skýrari
mynd en áður.4 Rétt sé aftur á móti að einhyggjukenningar sem byggi á eða setji
fram algilda heimsmynd eigi erfitt uppdráttar, þ.e.a.s. þær kenningar að mann-
legri hugsun og athöfn sé hægt að koma fyrir í einu heildstæðu kerfi eða höndla
á „einn skynsamlegan hátt“, sem kæmi t.a.m. hvað skýrast fram í verklagi raun-
vísinda. Þýski heimspekingurinn Wolfgang Welsch hafnar þessari sýn og seg-
ir að þegar hjá Kant sé að finna greiningar á þremur mismunandi hlutverkum
skynseminnar sem mæli gegn slíkri einhyggju stórsögunnar. Kant ræðir þannig
um (a) hina hreinu skynsemi sem skilgreini reynsluheiminn, (b) hina verklegu
skynsemi er snúi að því siðaboði sem maðurinn lúti og loks (c) um hlutverk skyn-
seminnar fyrir fagurfræðina. Um sé að ræða þrjú sjónarhorn, þar sem ekkert sé
yfir annað hafið.5
Áherslur póstmódernismans áttu margir femínistar auðvelt með að tileinka sér
og nýta í gagnrýni sinni á þá tvíhyggju andstæðna eða stigskiptingar sem fulltrúar
stórsagna beita. Í slíkri tvíhyggju er skynsemi sett ofar tilfinningum, menning ofar
2 Sigríður Þorgeirsdóttir 2001: 102. Á íslensku hefur mikið verið ritað um femínísk fræði og er
m.a. eitt hefti Ritsins (2/2002) tileinkað þeim. Eitt aðgengilegasta ritið um femínisma á íslensku
er bók Sigríðar Þorgeirsdóttur Kvenna megin. Þar er veitt góð innsýn í helstu strauma innan
kvennaheimspekinnar og mat höfundar á þeim.
3 Lyotard 2008. Sjá einnig Sigríður Þorgeirsdóttir 2001: 103, Welsch 2008: 31–43.
4 Welsch 2008: 42–43.
5 Welsch 2008: 291–294.
Hugur 2014-5.indd 73 19/01/2015 15:09:33