Orð og tunga - 2021, Síða 21

10 Orð og tunga
Komin er heilmikil hefð fyrir rannsóknum á því hvernig ýmis
einkenni máls og málnotkunar birtast á ólíkan hátt við mismunandi
aðstæður. Málform, t.a.m. orðaval, framburður eða setningagerð,
eru þá gjarna skilgreind nokkuð nákvæmlega sem breytur, og síð­
an er hin mismunandi tíðni tilbrigðanna tengd við ytri aðstæður
málnotkunarinnar, formleika, textategundir o.fl. Stundum er aðeins
ein eða fáeinar breytur til athugunar hverju sinni, og í sumum
rannsóknum eru hinir ytri þættir skilgreindir eingöngu í fremur
grófum dráttum (t.d. „hversdagslegt“ annars vegar og „formlegt“
hins vegar). Í öðrum tilfellum er um að ræða viðamiklar rannsóknir,
á stærri málheildum; reynt að skoða fjölmargar setningarlegar og
orðfræðilegar breytur í senn og kanna tíðni tilbrigðanna í mörgum
textategundum í samanburðarskyni.
Biber (1988:67; 1995) hafði t.a.m. 23 textategundir undir í rann­
sókn um sínum á efniviði sem nam hátt í milljón lesmálsorða. Sem
dæmi um íslenska rannsókn þar sem stuðst var við nálgun í þess­
um anda má nefna Ara Pál Kristinsson (2009:30–31) í athugun á mál­
einkennum útvarpsfrétta og dægurmálaefnis í útvarpi; þar var gengið
út frá því að málsnið mætti skilgreina sem mengi máleinkenna sem
fylgdu greinilegu mynstri eftir textategund, samskiptaaðstæðum og
undirbúningstíma. Byggt var m.a. á nálgun sem beitt hafði ver ið í
rannsóknum á norsku útvarpsmáli (Vagle 1991) en útfærsla at hug­
un ar innar studdist m.a. við rannsóknir Bibers og félaga og þær að­
ferðir sem lýst er t.a.m. hjá Biber, Conrad og Reppen (1998) þar sem
margar málbreytur eru skilgreindar og mismikil tíðni þeirra athuguð
og borin saman í mismunandi textum. Þessi aðferðafræði er engan
veginn úrelt og hefur t.a.m. verið beitt í nýlegri rannsókn á tístum
á ensku þar sem 96.000 tístum var slegið saman í gagnasafn og það
síðan borið saman við annað gagnasafn (Coates 2016).
Segja má að málsniðshugtakið sé fremur haft sem greiningartæki
en skýringartæki í hinni hefðbundnu nálgun sem lýst hefur verið
hér á undan. En undanfarna áratugi hafa rannsakendur beint athygli
sinni í meira mæli að sjálfsmynd málnotenda, frumvirkni þeirra (e.
speaker agency) og hvata til að reyna að hafa áhrif á þá félagslegu
merkingu sem felst í málhegðuninni og þar með málsniðinu, sbr.
t.a.m. Eckert (2000, 2012, 2019) eða Schilling­Estes (2002:388–394).
Þá er undirstrikað að málnotendur velja sér – fremur en að þeir láti
velja handa sér – tilteknar leiðir í málnotkun. Í raun og veru er hér um
að ræða útvíkkun á viðfangsefni hinna hefðbundnari málsniðsrann­
sókna (sbr. umræðu hér á undan um hugtakið style í víðari skilningi)
tunga_23.indb 10 16.06.2021 17:06:47