Orð og tunga - 2021, Page 56

Ásta Svavarsdóttir: Málnotkun í fjölskyldubréfum 45
3.3 Málbreytur
Í rannsókninni er sjónum beint að sambandinu milli málnotkunar
einstaklinga og ytri þátta sem kunna að hafa haft áhrif á hana. Auk
einstaklingsbundinna þátta tengjast þessir ytri þættir annars veg ar
breytingum í samfélaginu með auknum landfræðilegum og félags­
legum hreyfanleika, ekki síst þéttbýlismyndun og áhrifum henn ar,
og hins vegar vaxandi málstöðlun, sérstaklega í ritmáli, og áhrif­
um hennar á málnotkun almennings í daglegu lífi — í þessu tilviki
eins og hún endurspeglast í einkabréfum til náinna ættingja. Í syst­
kinahópnum sem hér er í forgrunni má finna andstæður í kyni og
menntun og þeim möguleikum sem hún skapar einstaklingunum
(bræður andspænis systrum) en einnig í búsetu, bæði andstæðu milli
þéttbýlis og dreifbýlis og milli landshluta (alsystkinin andspænis
hálfsysturinni) og hugsanleg áhrif af langdvölum eða búsetu erlendis
(bræðurnir, einkum Finnur, andspænis systrunum). Málnotkun syst­
kinanna er hér skoðuð út frá tveimur mjög ólíkum málbreytum sem
komu báðar við sögu í umræðum um æskilega notkun og þróun
málsins og viðleitni til aukinnar málstöðlunar. Önnur þeirra varðar
tilbrigði í beygingarmyndum en hin snýr að orðavali og orðanotkun.
3.3.1 Nútíð eintölu af hafa
Fyrri breytan felur í sér tilbrigði í nútíð eintölu framsöguhætti sagn­
ar innar hafa þar sem bæði koma fyrir myndirnar (ég) hef, (þú/hann)
hefur og (ég) hefi, (þú/hún) hefir. Bæði afbrigðin voru til í fornu máli en
hefi og hefir voru þá ríkjandi munstur og myndirnar hef og hefr einkum
notaðar í skáldskap. Síðar fór dreifing myndanna að riðlast og gömlu
skáldskaparmyndirnar tóku að ryðja sér til rúms í málinu almennt,
fyrst í 2. og 3. persónu en síðar líka í 1. persónu. Í nútímamáli eru
myndirnar hef og hefur nánast einráðar (sjá nánar Harald Bernharðsson
2017:113 og tilvísanir þar). Í textum frá 19. öld koma allar myndirnar
fyrir og rannsóknin beindist að því að skoða nánar notkun þeirra og
dreifingu.
Í málfræðiritum frá 19. öld eru nútíðarmyndir eintölu ýmist tald­
ar vera hefi, hefir eða hef, hefur, stundum með málsögulegum athuga­
semdum (sjá yfirlit hjá Atla Jóhannssyni 2015:113−118). Rasmus Rask
sýnir t.d. beygingardæmið með gömlu tvíkvæðu i­myndunum og
notar þær sjálfur en segir jafnframt: „Af hafa säges nu ofta i præs. eg
hef, þu, hann hefr“ (Rask 1818:297). Aftur á móti segir Halldór
tunga_23.indb 45 16.06.2021 17:06:48