Orð og tunga - 2021, Side 57

46 Orð og tunga
Kr. Friðriksson (1861:57) í málmyndalýsingu sinn: „Sögnin hafa
beygist í hinni fornu tungunni helzt eptir kenna [þ.e. hefi, hefir] en
eptir beygingu þessa orðs í tali nú, er það rjettar talið til 3. flokksins“
og í beygingardæminu sýnir hann hef og hefur sem nútíðarmyndir
sagnarinnar með athugasemdum innan sviga: „(áður hefi)“ o.s.frv.
Þegar umræða um málnotkun og málþróun fór af stað á fjórða áratug
19. aldar vildu ýmsir halda fram gömlu tvíkvæðu myndunum hefi
og hefir, sérstaklega í ritmáli, og tileinkuðu sér þær. Þetta var þó
ekki óumdeilt frekar en ýmis önnur atriði sem athygli beindist að í
málumræðu á 19. öld. Jón Thoroddsen var einn þeirra sem virðist hafa
tileinkað sér myndirnar hefi og hefir, t.d. í bréfum, en í endurútgáfu
Pilts og stúlku 1867, þar sem ýmsu var breytt til samræmis við þann
málstaðal sem var í mótun, var myndunum hef og hefur eigi að síður
haldið óbreyttum (Haraldur Bernharðsson 2017:114–115). Það má
því gera ráð fyrir að dreifing afbrigðanna í 19. aldar textum sé ekki
einungis vitnisburður um stöðuna í þeirri hægfara málþróun sem
hafði átt sér stað aldirnar á undan heldur hafi tilburðir til málstöðlunar
líka haft áhrif á hana.
3.3.2 Orð af erlendum uppruna
Á síðasta fjórðungi 19. aldar fór dæmum um nýleg aðkomuorð7
hlutfallslega fjölgandi í íslenskum blöðum, mismikið eftir eðli og
einkennum textanna (Ásta Svavarsdóttir 2017:60 o.áfr.), enda voru
erlend áhrif almennt og tengsl við önnur mál vaxandi á þessum
tíma (sjá kafla 2). Notkun ýmissa orða af erlendum uppruna, sér­
staklega nýrra og/eða framandlegra orða, var meðal þess sem mál­
vöndunarmenn á 19. öld beindu spjótum sínum að og segja má að
höfnun slíkra orða hafi orðið hluti af málstaðlinum sem þá var í
mótun. Þarna voru því tveir andstæðir kraftar að verki, annar líklegur
til að ýta undir notkun aðkomuorða og hinn til að vinna gegn henni,
og þess vegna er áhugavert að skoða þetta atriði í skrifum sem ætla
má að standi nærri daglegu máli. Það verður þó að nálgast það á
annan hátt en tilbrigði sem felast í vali milli tveggja eða fleiri hljóð­
eða beygingarafbrigða sem hafa sama hlutverk og geta staðið í sama
7 Hugtakið aðkomuorð (d. importord) vísar til allra orða sem eiga rætur í öðru máli
án tillits til aldurs þeirra í viðtökumálinu, útbreiðslu og þess hversu vel eða illa
þau hafa aðlagast málinu. Það spannar því jafnt gamalgróin og/eða fullaðlöguð
tökuorð sem framandorð og slettur og jafnvel erlend orð sem birtast í texta á
viðtökumálinu.
tunga_23.indb 46 16.06.2021 17:06:48