Orð og tunga - 2021, Blaðsíða 58

Ásta Svavarsdóttir: Málnotkun í fjölskyldubréfum 47
umhverfi. Það er ekki gefið að tökuorð eigi sér samheiti og jafnvel þótt
svo sé eru dreifingu orða í samheitapari settar annars konar skorður
en tilbrigðum á öðrum sviðum málsins, samræðni orða er sjaldnast
alger og merking þeirra getur skarast á ólíka vegu. Þetta sést t.d. á
samheitum við orðið hundur sem gefin eru í Íslenskri samheitaorðabók
(2012): futti, garmur, grey, héppi, hvolpur, hvutti, rakki, seppi, voffi; karldýr
[...] — mörg þeirra hafa þrengri merkingu en hundur (t.d. hvolpur) eða
víðari (t.d. karldýr), annað notkunarsvið (t.d. seppi) o.s.frv. Það eru
helst orð með hlutlægt eða a.m.k. skýrt afmarkað merkingarmið sem
nálgast það að vera alger samheiti, orðapör eins og bíll og bifreið eða
högni og fress, og raunar eru slík samheitapör stundum sprottin af
hreintunguviðleitni og fela í sér annars vegar tökuorð og hins vegar
nýmyndun af íslenskum stofni. Vandinn er aftur á móti sá að jafnvel
þótt hægt væri að skilgreina breytur út frá slíkum pörum þyrfti mjög
stórt og fjölbreytt gagnasafn til þess að fá nægilega mörg dæmi um
orðin, miklu stærra en allt bréfasafnið. Hér verður umfang orða af
erlendum uppruna í bréfunum því metið í heild en jafnframt rýnt
í einstök orð með tilliti til uppruna þeirra, aldurs eða einkenna. Við
afmörkun orðanna var reynt að ná utan um öll orð af erlendum
uppruna sem ekki eru heimildir um í íslensku fyrr en á 19. öld, en
einnig eldri tökuorð, einkum frá 17. og 18. öld, sem enn voru á einhvern
hátt framandleg í íslensku. Þar var einkum horft til orða og orðgerða
sem amast var við í málumræðu á 19. öld, t.d. forskeyttra orða eins
og tilskrif og forláta og gamalla tökuorða eins og sagnarinnar brúka
og atviksorðsins máski (eða máske). Einungis var tekið tillit til beinna
tökuorða en ekki orða sem höfðu fengið útvíkkaða merkingu eða nýtt
hlutverk fyrir erlend áhrif. Þannig er t.d. notkun orðsins maður sem
óákveðins fornafns, sem talin var tilkomin fyrir dönsk áhrif og mikið
amast við á 19. öld (sjá t.d. Heimi F. Viðarsson 2019:189−192), ekki
meðtalin en hún kom fyrir í bréfum allra systkinanna.
3.4 Aðferðir
Fyrstu stigin í úrvinnslu gagnanna voru vélræn. Notað var texta­
greiningarforritið WordSmith (Scott 2011) til að búa til lista með öllum
orðmyndum í bréfunum og þegar þær orðmyndir sem máli skiptu
höfðu verið afmarkaðar í listunum voru öll dæmi um þær keyrð út í
orðstöðulykli. Þaðan voru gögnin flutt í töflureikni (Excel) til frekari
úrvinnslu og flokkunar. Unnið var með öll bréf frá hverjum skrifara
í einu skjali nema hvað bréfum Guðrúnar og Guðnýjar var haldið
tunga_23.indb 47 16.06.2021 17:06:48