Orð og tunga - 2021, Blaðsíða 87

76 Orð og tunga
Mikilvæg valhamla í íslensku er sú sem kveður á um að sum við­
skeyti geti ekki tengst grunnorðum sem sjálf eru viðskeytt. Þessi
hamla kemur í veg fyrir það að viðkomandi viðskeyti geti komið utan
á annað viðskeyti og myndað viðskeytaröð. Viðskeytið ­átta getur
aðeins tengst grunnorðum sem eru eitt atkvæði, sbr. dæmi eins og
kunnátta og veðrátta og ekki viðskeyttum grunnorðum. Hamlan kemur
hins vegar ekki í veg fyrir að viðskeytið geti opnað á áframhaldandi
orðmyndun, sbr. kunnátt(N)­u(ef.et.)samur(L). Hér er um að ræða
áframhaldandi orðmyndun því fyrst tengist beygingarending við­
skeytinu sem aftur opnar á að annað viðskeyti, ­samur, geti tengst
endingunni.10 Þetta fyrirbæri verður í greininni kallað klofin viðskeyting
(sjá 5.4). Í 3. kafla verður gerð nánari grein fyrir ýmsum af þessum
valhömlum og því verður ekki farið nánar út í þær hér.
3 Nánar um það hvað stjórnar röð viðskeyta
3.1 Inngangur
Í þessum kafla verður fjallað um ýmsar valhömlur sem geta
komið í veg fyrir að tvö viðskeyti geti staðið saman. Eins og
áður sagði verður lögð áhersla á að greina formlegar valhömlur
(e. morphologial) sbr. Aronoff og Fuhrhop (2002) hér að framan.
Kaflinn er nauðsynlegur undanfari nánari umfjöllunar um
hömlur á viðskeytingu í íslensku í 5. kafla. Í viðskeytaröð er
fyrra viðskeytið hluti af grunnorði (e. base) seinna viðskeytisins.
Valhamla grunnorðsins kveður nánar á um það hvert sambandið
milli grunnorðsins og viðkomandi viðskeytis þurfi að vera
til þess að viðskeyting geti farið fram og valhamla ákveðins
grunnorðs getur verið af ýmsum toga. Hún getur verið fólgin
í því að grunnorðið verði að vera af ákveðnum orðflokki.
Þannig geta sum viðskeyti bara tengst nafnorðum, önnur geta
bara tengst lýsingar orðum og enn önnur geta einungis tengst
sögnum. Einnig eru til viðskeyti sem geta tengst grunnorðum
af fleiri orðflokkum en einum (sjá nánar í 3.2). Valhamlan getur
verið fólgin í því að viðskeytið tengist einungis grunnorði með
ákveðinn atkvæðafjölda, þ.e. að grunnorðið sé einungis eitt
atkvæði eða þá jafnvel tvö. Valhamlan getur líka kveðið á um það
10 Hér er svo hægt að halda áfram orðmynduninni og bæta við ­legur, sbr. kunnátt-u-
sam-legur.
tunga_23.indb 76 16.06.2021 17:06:50