Saga - 2013, Side 13
þótt heimildagrunnur Illugastaðamorða sé fyrst og fremst til
umfjöllunar hverfast bæði dæmin öðrum þræði um Agnesi
Magnúsdóttur og hennar þátt í þeim en hlutur Agnesar var löngum
málaður dökkum litum. Jafnframt verkum þeirra espólíns, Gísla
konráðssonar, Tóm asar á Þverá og Brynjúlfs frá Minna-Núpi eru
könnuð ýmis réttargögn vegna morðbrennunnar og þar eru fyrir-
ferðarmestar yfirheyrslur yfir sakborningum og vitnum, en yfir-
heyrslurnar einar og sér eru skráðar á rúmlega 160 þéttritaðar
blaðsíður í Dóma- og þingbók Húnavatns sýslu. Sú saga sem er sögð
í þessum frumheimildum er síðan borin saman við frásagnir þeirra
espólíns, Gísla, Tómasar og Brynjúlfs.5
Natansmál hafa víða komið við sögu; í blöðum og tímaritum,
kennslubókum, fræðiritum, skáldsögum, sagnaþáttum, ævisögum,
annálum, ljóðum, vísum og dægurlagatextum, leikritum, kvikmynd,
útvarpsþáttum, sögusýningum og söguskiltum, á vísinda vefnum,
vefsíðum og í spurningakeppnum. Miðlun á þessu sögufræga máli
hefur því verið með margvíslegu móti. Það á við um nánast allt
þetta efni að þar er ekki stuðst við frumheimildir eins og
yfirheyrslur vorið og sumarið 1828 eða önnur réttargögn. Helstu
undan tekningarnar frá þessu eru skáldverk rithöfundarins Þorgeirs
Þorgeirsonar, útvarpsleikritið Börn dauðans frá árinu 1969 og skáld-
sagan Yfirvaldið sem kom út 19736; bók Guðlaugs Guðmundssonar
sem gefin var út árið 1974 og nefnist Enginn má undan líta. Sagnfræði -
legt skáldrit sem varpar nýju ljósi á morðmálin í Húnaþingi, aðdraganda
þeirra og afleiðingar7; og tímaritsgreinin „Dauði Natans ketilssonar“
eftir Guð brand Jónsson, bókavörð í Landsbókasafni Íslands, sem var
friðrik, agnes, sigríður og natan 11
5 Þessi könnun á heimildagrunni Natansmála er hluti af stærri rannsókn á lífs-
hlaupi Natans ketilssonar og samferðafólki hans, morðbrennunni á Illuga -
stöðum, aðdraganda hennar, ástæðum og eftirmálum, refsingum og glæpum í
Húnaþingi á þessum árum, síðustu aftökunni á Íslandi sem og þeirri mynd sem
sameiginlegar eða staðbundnar minningar um Natansmál hafa tekið á sig í tím-
ans rás og hvernig unnið hefur verið með morðmálið.
6 Leikritið „Börn dauðans“ var flutt í sex þáttum í Ríkisútvarpinu 2. nóvember til
7. desember 1969. Í safnadeild Útvarpsins hefur leikritið númerið DB-719. Hægt
er að nálgast óútgefið leikhandrit að verkinu í bókasafni Listaháskóla Íslands.
— Þorgeir Þorgeirson, Yfirvaldið. Skáldsaga eftir bestu heimildum og skilríkjum
([Reykjavík]: Iðunn 1973).
7 Guðlaugur Guðmundsson, Enginn má undan líta. Sagnfræðilegt skáldrit, sem varpar
nýju ljósi á morðmálin í Húnaþingi, aðdraganda þeirra og afleiðingar.
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:03 Page 11