Saga - 2013, Side 95

hermanna. Á síðustu áratugum hefur þjóðernishyggja látið undan
síga á Íslandi og nokkrir fræðimenn, einkum konur, hafa fjallað um
ástandið út frá öðrum sjónarmiðum en algengast var á fyrri tíð.1
Niðurstaða þeirra er sú að íslenskir karlmenn hafi viljað drottna yfir
konum og fyllst ótta og afbrýðisemi þegar hermenn tóku að keppa
við þá um hylli kvenna. Samfélagið hafi verið undir sterkum áhrif-
um þjóðernisstefnu og líf þjóðarinnar verið talið undir því komið að
konur létu ekki heillast af útlendingum, ella hlyti íslenskt þjóðerni
og menning að deyja út. karlaveldið hafi því fordæmt „ástandskon-
ur“ linnulaust, efnt til múgsefjunar og misbeitt ríkisvaldinu gegn
þeim. Ógnin við þjóðernið hafi aðeins verið tilbúningur ráðandi
afla.2 Því megi jafnvel líta á ástandið sem uppreisn kvenna gegn
íslensku karlaveldi og lið í baráttu þeirra fyrir bættum kjörum, fullu
frelsi og mannréttindum.3
Það hefur hamlað nokkuð rannsóknum á ástandinu að gögn
ungmennaeftirlits Reykjavíkurlögreglunnar og Jóhönnu knudsen,
stjórnanda þess og fyrstu lögreglukonunnar, hafa ekki verið tiltæk.4
ástandið og yfirvöldin 93
1 Skýrt dæmi um þessa fyrri tíðar afstöðu er oft talið ritverk Gunnars M.
Magnúss, Virkið í norðri, sem var upphaflega gefið út á árunum 1947–1950.
2 Frumkvöðull að ofangreindum rannsóknum er dr. Inga Dóra Björnsdóttir
mannfræðingur, sjá til dæmis „Public view and Private voices“, The Anthropo -
logy of Iceland. Ritstj. e. Paul Durrenberger og Gísli Pálsson (Iowa City: Uni -
versity of Iowa Press 1989), bls. 98–118, og „Island: Uheldige kvinner i et heldigt
land“, Kvinner, krig og kjærlighet. Ritstj. Dag ellingsen o.fl. (Osló: Cappelen 1995),
bls. 149–196. Sjá einnig Bjarni Guðmarsson og Hrafn Jökulsson, Ástandið.
Mannlíf á hernámsárunum (Reykjavík: Tákn bókaútgáfa 1989); eggert Þór
Bernharðsson, „Blórabögglar og olnbogabörn. „Ástandskonur“ og aðrar konur
í Reykjavík í seinna stríði“, Sagnir XvII (1996), bls. 12–23; Bára Baldursdóttir,
„„Þær myndu fegnar skifta um þjóðerni““, Kvennaslóðir. Rit til heiðurs Sigríði Th.
Erlendsdóttur sagnfræðingi. Ritstj. Anna Agnarsdóttir o.fl. (Reykjavík: kvenna -
sögu safn Íslands 2001), bls. 301–317; „kynlegt stríð: Íslenskar konur í orðræðu
síðari heimsstyrjaldar,“ 2. Íslenska söguþingið 30. maí til 1. júní 2002. Ráðstefnurit
I. Ritstj. erla Hulda Halldórsdóttir (Reykjavík: Sagnfræðistofnun Háskóla
Íslands o.fl. 2002), bls. 64–74, og Herdís Helgadóttir, Úr fjötrum. Íslenskar konur
og erlendur her (Reykjavík: Mál og menning 2001).
3 Herdís Helgadóttir, Úr fjötrum, bls. 316–317.
4 Jóhanna Andrea knudsen fæddist 1897 og ólst upp á Akureyri, þar sem faðir
hennar af reykvískri ætt starfaði við verslun. kennari minntist hennar sem
yndis legrar, listhneigðrar og stórgáfaðrar unglingsstúlku og óvenjulegs per-
sónuleika. Sagt er að Jóhanna hafi verið mikils metin og vellaunuð skrifstofu-
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:04 Page 93