Saga - 2013, Síða 99

Á fullveldisdaginn 1. desember 1940 efndu flest æskulýðs- og
íþróttafélög Reykjavíkur til göngu og útifundar til stuðnings kröfu
um að einangra íslenskt þjóðlíf „fyrir áhrifum framandi afla“.11
Ungir sjálfstæðismenn höfðu forgöngu um þessi samtök gegn
ástand inu og Ólafur Thors atvinnumálaráðherra, formaður Sjálf -
stæðis flokksins, hélt aðalræðu dagsins. Hann tók þó í engu undir
hættutal og aðskilnaðarboðskap forsætisráðherra og æskulýðs -
félaganna, heldur sagði að nú gæfist Íslendingum tækifæri til að
sanna eigin styrk. Hann efaðist hvorki um þann styrk né efndir
þeirra loforða sem Bretar hefðu gefið þjóðinni um að skerða ekki
sjálfstæði hennar. Allt benti því til að hernámið hefði „ekki úrslita -
þýðingu um framtíð þjóðarinnar“.12 Áður hafði Ólafur sagt breska
sendiherranum að hann hefði orðið fyrir vonbrigðum með yfir -
lýsingar æskulýðsfélaganna og ætlaði sér að ræða það við Jónas
Jónsson frá Hriflu, formann Framsóknarflokksins, hvernig hægt
væri að fá „þetta unga fólk til að taka upp skynsamlegri hætti“.13
Stefán Jóhann Stefánsson, formaður Alþýðuflokksins, sem fór með
utanríkismál, var greinilega sama sinnis. Hann hreyfði ekki ástands-
málum við Breta, þó að málgagn flokksins hefði líkt og Morgunblaðið
krafist þess að lögreglan fengi aukið vald til að taka á ósiðsömum
konum.14
Þegar litið er á þessar vísbendingar um afstöðu tveggja ráðherra
til ástandsins og það sem síðar kom fram um viðhorf annarra ráð -
herra og meirihluta þingmanna virðist forsætisráðherra hafa talið
mun meiri voða bera að höndum en þeir. Hann virðist því ekki
aðeins hafa ætlað væntanlegri siðferðisrannsókn að efla andstöðu
almennings við ástandið heldur að leiða öðrum valdamönnum voð -
ann fyrir sjónir og nota almenningsálitið til að þrýsta á þá um að
grípa til mótaðgerða, meðal annars með lagasetningu. Þar sem rann-
sóknin beindist að kvenþjóðinni mátti ætla að það væri hyggilegt að
ástandið og yfirvöldin 97
11 Gunnar M. Magnúss, Virkið í norðri I (Reykjavík: Bókaútgáfan virkið 1984), bls.
157–160.
12 „Fullveldisræða Ólafs Thors 1. desember“, Morgunblaðið 3. desember 1940, bls.
5–6; „Æskulýðsfylkingin skorar á Heimdall að mæta sér í opinberum um -
ræðum“, Þjóðviljinn 1. nóvember 1940, bls. 3; Þór Whitehead, Bretarnir koma,
bls. 258–259.
13 NA (National Archives kew, Bretlandi). FO (Foreign Office) 371/24779. C.
Howard Smith til Halifax, 22. október 1940.
14 „Afstaða almennings“, Alþýðublaðið 11. maí 1940, bls. 4; „Úr daglega lífinu“,
Morgunblaðið 12. maí 1940, bls. 6.
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:04 Page 97