Saga - 2013, Side 127
og endranær í ástandsumræðunni. Hættan, sem þjóðinni væri búin,
stafaði einnig af því „að þjóðin blandist hinum bresku gestum óaf-
vitandi“, eins og Benedikt Tómasson orðaði það.105
Ástandsnefndin var sammála Jóhönnu knudsen og yfirboðurum
hennar um að helsta vonin til að vinna bug á meinsemdum ástands-
ins, væri að hér skapaðist „sterkt almenningsálit, sem krefst þess, að
íslenskt þjóðerni, íslensk menning og íslensk tunga verði vernduð“.
Framtíð þjóðarinnar væri „fólgin í því einu, að æska landsins gleymi
ekki þegnlegri skyldu við blóð sitt og móðurmold.“106 Þessi lokaorð
voru í anda kynþáttahyggju þjóðernisstefnunnar, en minntu suma
óþægilega á hugmyndir nasista um blóð og mold (Blut und Boden),
þótt fráleitt væri að saka nefndarmenn um nasisma.107
Ástandsskýrslan vekur sterk viðbrögð
Nú brunnu margar spurningar á vörum Reykvíkinga um vinnu-
brögð lögreglunnar, að sögn Alþýðublaðsins. Lögreglustjóri fullyrti
að einungis konur sem hefðu „stöðug samskipti við setuliðsmenn“
hefðu verið skrásettar „og engar nema að skýrslur um þær frá þrem-
ur mönnum hafi verið bornar saman.“ konurnar 500 væru „verstar“
ástandið og yfirvöldin 125
106 „Skuggalegar myndir af siðferði reykvískra kvenna“, Morgunblaðið 28. ágúst
1941, bls. 5.
107 Ástandsnefndin krufði orsakir siðspillingarinnar í greinargerð til ráðherra,
sem þrungin var rammri andúð á þróun Íslands til markaðsbúskapar og
þéttbýlis. Heimilismenningu sveitanna hefði verið hnekkt með þeim afleið -
ingum að hér væri „ógurlegur fjöldi menningarlegra heimilisleysingja“, sér-
staklega í Reykjavík. Því yrði að endurreisa heimilismenninguna og félagslegt
og siðferðilegt uppeldi hennar. ella yrði hugsanlega „að stofna samheimili
yfir þúsundir unglinga“, svo að þeir yrðu ekki „siðferðilegt, vitsmunalegt og
þjóðfélagslegt úrhrak“. eftirtektarvert er að ræðismaður Þýska lands í
Reykjavík 1939–1940, SS-foringinn dr. Werner Gerlach, greindi andlega og
siðferðilega hnignun Íslendinga með líkum hætti og gert var í greinar -
gerðinni, sem ber nokkur einkenni róttækrar þýskrar þjóðernisstefnu, líklega
fyrir tilstuðlan Brodda Jóhannessonar. Öll sóttu þau að einhverju leyti í sama
hugmyndabrunn þjóðernishyggjunnar, dr. Gerlach, ástandsnefndarmenn og
Jóhanna knudsen, og andúð á þéttbýlinu og nútímavæðingu Íslands átti sér
djúpar rætur í landinu, einkum í Framsóknarflokknum undir forystu Jónasar
frá Hriflu og Hermanns Jónassonar. ÞÍ. FR (Forsætisráðuneytið 1989). B 464.
Dr. Broddi o.fl., ódagsett greinargerð; Þór Whitehead, Milli vonar og ótta, bls.
42–49; Þór Whitehead, Stríð fyrir ströndum, bls. 106–108 og 128–129.
108 „eftir hvaða reglum hefir lögreglan farið við rannsóknina“, Alþýðublaðið 28.
ágúst 1941, bls. 1 og 4.
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:04 Page 125