Saga - 2013, Blaðsíða 194

kallað er trúarmenning í evrópu sem einkennist af því að trúarstofnanir (í
þessu tilviki kirkjan) og trúarleg tákn og tengingar eru hvarvetna sýnileg á
yfirborði samfélagsins, líkt og gerist nú á dögum meðal múslima. við slíkar
aðstæður verður hlutur kirkjunnar í samfélagsmótuninni seint ofmetinn,
a.m.k. er ómögulegt að taka hana út fyrir sviga í sögurannsóknum. Á síðustu
áratugum hefur kirkjan sem sé komið til baka sem eðlilegur og gefandi
þáttur í miðaldarannsóknum. væri kirkjan á annað borð tekin inn í myndina
var það tíðum gert út frá átakasjónarhorni sem stillti henni upp sem
andstæðingi ríkisins. Hér er athyglinni beint að fjölþættara og oft jákvæðara
samspili þessara tveggja lykilstofnana miðaldasamfélagsins.
Þetta nýja sjónarhorn og afrakstur þess, sem hér er til umfjöllunar, hefur
tvímælalaust auðgað miðaldasöguna og miðaldafræðin. Í það minnsta
hefðu rannsóknir á hinu „stór-norska“ áhrifasvæði á „langri 14. öld“ orðið
þrengri án þess, og hlutur kirkjunnar í að binda það saman orðið mun
fátæklegri. „Norska kirkjan“, þ.e. erkibiskupsdæmið í Niðarósi, gat lagt til
fjölmarga pólitíska, efnahagslega og menningarlega þætti sem áhrif höfðu í
þessu sambandi auk hinna trúarlegu.
Miðaldakirkjan bjó að þéttriðnu neti starfs- og stjórnsýslueininga. erki -
biskupsdæmið skiptist upp í 11 biskupsdæmi, þar af sex utan Noregs sjálfs,
og um 1800 söfnuði, þar af um 500 í „hjálendunum“. Þá starfaði 31 klaustur
í Noregi og 13 á norska áhrifasvæðinu. Auðvitað voru tengslin við
miðstöðina í Niðarósi missterk. erkibiskupsdæmið náði yfir Orkneyjar og
Hjaltland, Færeyjar, Ísland og Grænland auk Noregs sjálfs. Suðureyjar og
Mön voru auk þess framan af á áhrifasvæði þess en sameinuðust síðar kirkj-
unni á Bretlandseyjum, þ.e. erkibiskupsdæmunum í york og St. Andrews.
Með hnignun norrænnar byggðar á Grænlandi lagðist Garðabiskupsdæmi
af. Þá voru áhrif erkibiskups á Íslandi mismikil. Þau fóru framan af vaxandi.
erkibiskup tók þannig yfir biskupstilnefningar til Hóla og Skálholts um
1237. Á tímabilinu frá um 1390 og fram um miðja 15. öld voru áhrif hans
hins vegar mjög takmörkuð, en þá veittu páfar biskupsembættin mönnum
víða að. Það er þó ekki að efa að þessir innviðir kirkjunnar urðu til að tengja
áhrifasvæðið vestanhafs við Noreg og hafa t.d. stuðlað að því beint og
óbeint að Ísland varð hluti af norska ríkinu. Undir allar þær kirkjulegu
stofnanir sem að ofan getur heyrðu umtalsverðar jarðeignir sem færðust úr
forræði veraldlegra forsjármanna til kirkjulegra eftir því sem leið á miðaldir,
og jók það félags- og efnahagsleg áhrif kirkjunnar. Af huglægari þáttum sem
kirkjan lagði af mörkum má nefna sagnaritun, áhrif á löggjöf og dómsmál
og ekki síst dýrkun heilags Ólafs, Rex Perpetuus Norwegiae sem átti ekki
lítinn þátt í að binda erkibiskupsdæmið saman, en honum voru helgaðir yfir
90 helgidómar, klaustur, kirkjur og kapellur í hjálendunum.
Ritgerðunum 15 er skipað saman í fjórar landfræðilegar blokkir. Sú
fyrsta nálgast viðfangsefni út frá þungamiðju erkibiskupsdæmisins. Þar er
að finna yfirlitsgrein ritstjórans, sem tengir ritið um margt saman, grein um
ritdómar192
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:04 Page 192