Saga - 2013, Síða 204

ritdómar202
byggðir upp með úthlutun sérréttinda og sérleyfa. Margir bæjanna þjónuðu
þó öðrum hlutverkum en þeir bæir sem þegar höfðu sterkt stjórnsýslulegt
og kirkjulegt hlutverk. Ritið gefur gott yfirlit yfir stöðu rannsókna á
þéttbýlisþróun í dansk-norska ríkinu á árnýöld og er áhugavert sem heild
með hliðsjón af ritum um þéttbýlisþróun á Norðurlöndum sem komu út
fyrir 35 árum, Urbaniseringsprosessen i Norden I–II, þar sem fjallað er um
þéttbýlisþróun frá miðöldum fram undir 1800 og brautin var rudd fyrir
rannsóknir á þéttbýlismyndun. Þar voru tekin til skoðunar einkenni bæja,
fólksfjöldi, sérréttindi og formleg staða og fyrir 17. og 18. öld sérstaklega
litið til nýstofnaðra bæja. ekki var fjallað um Grænland, Færeyjar eða
nýlendurnar þar. Í ritinu Urbanization in the Oldenburg Monarchy 1500–1800
er meiri áhersla lögð á að draga upp heildarlínur og samhengi innan ríkisins
í heild. verkið er þó greinasafn þar sem hver höfundur kemur með sína
fræðilegu nálgun, frekar en heildstætt verk, og setur það mark sitt á saman-
burðinn.
Bæir á hernaðarlega mikilvægum stöðum voru margir stofnaðir á 17. öld
og fyrri hluta þeirrar 18. kóngarnir voru áberandi í nafngiftum margra
þeirra; Christianiopel, Christianstad, Fredrericia, Christianspries, Fried -
richsort, Christianshavn, Frederikstaden, Frederiksnagore, Fort Christian,
Christiansted, Frederiksted, Christianshaab og Frederikshaab svo nokkrir
séu nefndir. Athyglisvert er að þessi nöfn koma ekki fyrir í bæjunum sem
stofnaðir voru í Norður-Noregi og á Íslandi, þar sem kaupstaðirnir urðu
flestir til á grunni eldri verslunarstaða. Þó er fróðlegt að minnast þess að árið
1737 lagði Norðmaðurinn Matthias Jochumsson vagel til í viðreisnarriti sínu
um Ísland að bærinn Christiansborg yrði settur á laggirnar hér á landi
(Anmerkninger ofver Jsland og dessen indbyggere, bls. 32–33). Flestir virkisbæir
voru stofnaðir í Danmörku og hertogadæmunum. Ófriðlegt var oft á
þessum tíma og konungarnir töldu nauðsynlegt að efla varnir ríkisins.
Bærinn Glückstadt varð til 1615, eins og Riis fjallar um í grein sinni „The
Urban ization in Schleswig-Holstein, 1500–1800“. Íslandsverslunin var lögð
til bæjarins til að styrkja grundvöll hans, sem og sérleyfi til hval- og selveiða
við Grænland, auk þess sem hann var gerður að miðstöð nýlenduverslunar
o g
-siglinga. Þrælasölu og nýlendustefnu ríkisins eru gerð nokkur skil í þremur
greinum. Þótt flestir bæjanna væru vel varðir og hugsaðir til að tryggja
hagsmuni móðurlandsins, voru oft jafnframt hagræn rök að baki stofnun
þeirra.
Thomas Riis gerir grein fyrir þróun bæjanna í vestur-Indíum, á eyjunum
St. Croix, St. Thomas og St. John, í greininni „The Urbanization of the virgin
Islands“. Þar gekk misjafnlega að koma bæjunum á legg, en þeir voru gerðir
að stjórnsýslu- og verslunarmiðstöðvum. Lítið er fjallað um nánara
samhengi bæjanna við starfsemi nýlenduherranna á staðnum. Skýr aðskiln -
aðarstefna kom þó fram í bæjaskipulaginu, Danir bjuggu á sérstöku svæði
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:04 Page 202