Saga - 2013, Síða 207

þann tíma annað en að þar var einhver byggð a.m.k. frá 13. öld. eftir
siðaskipti verður Þórshöfn miðstöð konungsvalds, verslunar, siglinga,
kirkju, skóla og þinghalds. elsta virki bæjarins er frá 16. öld. Athyglisvert er
að Þórshöfn fékk ekki formleg réttindi sem kaupstaður fyrr en árið 1908, en
þó var bærinn búinn að sinna öllum helstu hlutverkum sem formlegir
kaupstaðir gerðu allt frá 16. öld (bls. 141–143 og 146). Það gæti skýrst af því
hve gömul byggðin í Þórshöfn var og að bærinn hafi þegar á 16. öld verið
orðinn miðstöð stjórnsýslu, varna, kirkju og verslunar. Um 1800 var Þórs -
höfn mun fjölmennari bær en Reykjavík, betur varinn og átti sér mun lengri
sögu. Fróðlegt væri að skoða nánar forsendur þéttbýlisbyggðarinnar í Þórs -
höfn og samspil bæjarins við hinar ríflega 40 byggðir eða þorp sem voru í
landinu, ekki síst í samhengi við Ísland.
Anna Agnarsdóttir ritar greinina um íslenska þéttbýlisþróun, „The
Urbanization of Iceland in the 18th and early 19th centuries“. Greinin er
skrifuð út frá formlegri túlkun kaupstaða með skilgreind bæjarréttindi og
rekur aðdraganda þess að sex formlegir kaupstaðir voru stofnaðir árið 1786
og hvernig þeim reiddi af fram undir miðja 19. öld. eins og þekkt er var
Reykjavík eini bærinn sem hélt réttindum sínum eftir kaupstaðarstofnun,
þótt allir sex hafi byggst á grunni eldri verslunarstaða einokunarverslunar-
innar. Gott yfirlit er gefið yfir forsöguna til loka 18. aldar og hvaða hug-
myndir voru settar fram um þéttbýlisbyggð og hlutverk kaupstaða í
tengslum við viðreisn Íslands. Bent er á ákveðin líkindi við þróun kaupstaða
í Noregi. Áhugaverð umfjöllun er um hinn unga kaupstað Reykjavík í upp-
hafi 19. aldar, menningarlíf bæjarins, fólksfjölda og breytingar á atvinnu-
skiptingu. ekki síst veita skemmtilegar tilvísanir til erlendra gesta innsýn í
bæjarlífið. eitt viðfangsefni greinarinnar er að velta fyrir sér hvers vegna
þéttbýlisþróun varð jafnseint á Íslandi og raun ber vitni í ljósi þess að form-
legir kaupstaðir voru fyrir löngu orðnir til bæði í Danmörku og Noregi (bls.
116). Því svarar höfundur með andstöðu íslenskra landeigenda og ráðandi
afla innanlands, sem hafi öldum saman staðið í vegi fyrir búsetu erlendra
manna á Íslandi og formlegri stofnun kaupstaða. Píningsdómur 1490 er m.a.
tekinn sem dæmi um slíkt viðhorf. Því hafi það verið tíðindi þegar kon -
ungs verslunin fyrri setti Reykjavíkurkaupmann í heilsársverslun árið 1759,
um þremur áratugum áður en veturseta var gerð að skyldu (bls. 126–127).
Taka má undir að bæði íslenskir landeigendur og Danakonungur hafi lengi
amast við veru þýskra og enskra kaupmanna og fiskveiðimanna og staðið
gegn því að þeir settust að til frambúðar á Íslandi. Sérstaklega var íslenskum
landeigendum illa við að erlendir kaupmenn gætu haft landsmenn í vinnu.
Danskir kaupmenn eins og Pahl Reykjavíkurkaupmaður hefur varla talist
til erlendra kaupmanna miðað við þá stöðu sem Ísland hafði í ríkinu á
seinni hluta 18. aldar, en jafnframt sýnir þessi stefnubreyting konungs að
viðhorf til fastrar búsetu kaupmanna í landinu hafði breyst þegar komið var
fram yfir miðja 18. öld.
ritdómar 205
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:04 Page 205