Andvari - 01.01.2019, Blaðsíða 130

ANDVARI HEIMSMYNDIR, ÖGURSTUNDIR, MANNTAFL 129
eru með eitthvað í bígerð: „Það er eitthvað leyndarmál á milli þeirra“ og
hann er harðákveðinn að finna „lykilinn“ að því. Þetta leyndarmál „brenn-
ur“ á honum eins og fram kemur í frumtitli sögunnar; til að leysa það þarf
einhverskonar eldvígslu þroska og skilnings.
Sagan er, eins og fleiri raunsæissögur Zweigs, vaxin út úr sagnahefð 19.
aldar en hún er jafnframt meðal þeirra verka þar sem glöggt má finna fyrir
nálægð hugmynda og kenninga Sigmundar Freuds, annars Vínarbúa, sem
Zweig þekkti persónulega og bar mikla virðingu fyrir. Sagan fjallar um
leyndarmál í ýmsum skilningi sem tekur bæði til bernsku og kynlífshvatar
– og hins flókna hliðs þar á milli: Drengurinn hefur fengið „ósjálfrátt hug-
boð um að hann væri kominn að endimörkum bernskunnar“. Þetta er tæl-
ingarsaga. Baróninn freistar hinnar tvílráðu móður sem virðist ekki vera í
góðu hjónabandi. Þetta vekur með henni spurningar um það hvort hún eigi
að láta stjórnast af hvötum sínum eða fórna sér fyrir barnið og móðurhlut-
verkið. Með fáum en skýrum dráttum birtist mynd hins fjarlæga og stranga
föður – en fjarlægð hans skapar eyðu sem baróninn stígur inn í og tælir fyrst
son konunnar og síðan móðurina. En drengurinn þvælist fyrir honum og
það má segja að sonurinn stígi fram fyrir hann og inn í hlutverk föðurins;
hann verður sá sem tálmar og bannar. Zweig skapar mikla frásagnardrift og
spennu úr fremur einföldum aðstæðum, þar sem hriktir í sviðsmynd hins
góðborgaralega fjölskyldulífs. En sagan er einnig íslungin kímni sem Zweig
átti til og verður hvað mest áberandi í leikritinu Volpone sem íslenskir leik-
húsgestir áttu eftir að kynnast síðar.
Zweig sýnir á sér aðra hlið í smásögunni „Episode am Genfer See“ frá
1927 sem Halldór Stefánsson þýddi og birti undir heitinu „Leiðarlok“ í þriðja
bindi Rauðra penna 1937.18 Eins og í fleiri sögum skapar Zweig einfalda
sviðsmynd sem ber á endanum mikinn merkingarheim. Sagan gerist á rúm-
lega sólarhring á og við Genfarvatn, á hlutlausu svæði (í Sviss) síðasta sumar
fyrri heimsstyrjaldar. Fiskimaður bjargar nöktum manni á flekaskrifli úti á
vatninu og hann er líka „mállaus“ uns finnst viðmælandi sem skilur rúss-
nesku. Þetta reynist vera húskarl sem hafði verið skráður í herinn og fluttur
óravegu burtu til að berjast án þess að botna mikið í þeirri atburðarás sem
hann lenti í. Eftir að hafa særst, hverfur hann frá herdeild sinni og ákveður
að halda gangandi heim á leið. Nú hefur honum verið bjargað en er jafn-
framt sagt að hann sé enn víðsfjarri heimkynnum sínum og komist hvorki
lönd né strönd fyrr en að stríði loknu. Þessu getur hann ekki unað. Þetta er
stutt og hnitmiðuð saga um hina fáránlegu og ópersónulegu stríðsmaskínu,
sem hafði gerbreytt lífssýn höfundar í fyrri heimsstyrjöld, en einnig saga
um landamæri, flóttamennsku, útlegð og sjálfsvíg – og allt átti þetta eftir að
marka vegferð Zweigs.
Skömmu áður hafði birst á íslensku önnur og mjög ólík útlagasaga eftir