Andvari - 01.01.2019, Side 140

ANDVARI HEIMSMYNDIR, ÖGURSTUNDIR, MANNTAFL 139
Frásögn Zweigs af þessum duglega og útsmogna, hugsjónalausa og sið-
blinda tækifærissinna er afar forvitnileg og á köflum heillandi þótt sú heillun
sé blandin óhug. Það er athyglisvert að lesa um þessa bók ritdóm sagnfræð-
ings sem þekkir vel til sögusviðsins. Sverri Kristjánssyni þykir bókin „mjög
skemmtileg aflestrar“ en hann hefur sitthvað við hana að athuga: „Byltingin
mikla, þetta undrabarn franskrar stjórnmálasnilli og sögulegs sköpunarmátt-
ar Frakklands, stórt í brekum sínum og afbrotum, hefur smækkað í höndum
Stefans Zweigs“, segir hann og bendir á að Zweig mæni til dæmis um of
á Robespierre sem andstæðing Fouchés. Eins finnur hann þess varla vott í
bókinni „að reynt sé að meta sögulega þýðingu frönsku byltingarinnar. Fyrir
þessa sök vex hlutur Fouché miklu meira en góðu hófi gegnir. [...] Og því
saknar maður skýringar á því undarlega fyrirbrigði, er slóttug smámenni
verða stórvirk verkfæri í höndum veraldarsögunnar, þegar mest liggur við.“30
Það er skiljanlegt að sagnfræðingur bregðist við með þessu móti.
Umfjöllunin um allt byltingarsviðið getur ekki orðið annað en ágripskennd
og ritverkið er öðru fremur „mynd“ af þessari andhetju, Joseph Fouché. En
einmitt þess vegna tekst Zweig að sýna með ýmsu móti „hvernig slóttug
smámenni“ geta orðið „stórvirk verkfæri í höndum veraldarsögunnar“ –
og ég held raunar að sviðsetning hans á lævísri athafnasemi undirhyggju-
mannsins sé ekki einbundin þeim ótrúlegu hræringum sem áttu sér stað í
Frakklandi á árunum fyrir og eftir aldamótin 1800. Þetta er verk sem þarf að
vera aðgengilegt og raunar var þýðing Magnúsar endurútgefin árið 2012.31
Evrópa og æviskrif
Í ævisögunum um Erasmus frá Rotterdam, Maríu Stúart Skotadrottningu
og Magellan sæfara, sem komu út á árunum 1934 til 1938, færði Zweig sig
aftur til sextándu aldar, þess tíma þegar trúarátök brjótast út í Evrópu en
nokkur ríki álfunnar fara jafnframt að teygja arma sína um veröldina – sem
Magellan sannaði endanlega að væri hnöttótt er hann sigldi vestur um haf og
um sundið sem heitir eftir honum og áfram yfir Kyrrahafið til Filippseyja.
Evrópskir einvaldar fundu til valda sinna meir en þeir höfðu gert síðan á
dögum Rómverja, það er að segja ef þeir höfðu aldur til. María Stúart var
krýnd drottning Skotlands sex daga gömul í desember 1542. Það er sitthvað
líkt með henni og nöfnu hennar Antoinette, auk þess sem báðar enduðu
líf sitt á höggstokknum, svo sem frægt er. Líf beggja mótaðist snemma af
valdabraski sem þær höfðu samt lítið um að segja í fyrstu. Maríu Stúart er
forðað úr landi til að Englendingar nái ekki til hennar – því að hún er í að-
stöðu, sökum erfðaréttar, til að gera kröfu til ensku krúnunnar. Í Frakklandi