Andvari - 01.01.2019, Side 142

ANDVARI HEIMSMYNDIR, ÖGURSTUNDIR, MANNTAFL 141
og geta ekki sigrast á þeim veikleika kyns síns, að beita sífellt undirferli og
gera aldrei hreinskilnislega og drengilega upp sakirnar.“ Og hann bætir við
að hefði verið um tvo karla að ræða þá hefðu þeir undir eins „látið til skarar
skríða, sett kröfu gegn kröfu og látið vopnin skera úr“ (76).
Bækur Zweigs um karlana Erasmus og Magellan grafa ærlega undan þeirri
kynjatvíhyggju sem birtist í tilvitnuninni hér á undan. Magellan er maður
sem lætur til skarar skríða, grípur sín tækifæri. „Undraverðir atburðir gerast,
þegar andi einstaks manns samstillist anda tímans, þegar einn maður skynjar
sköpunarþörf samtíðar sinnar.“ 33 Hans heilagleiki páfinn ákveður „að skipta
þeim hlutum heims, sem enn voru óþekktir, milli Spánar og Portúgals“ (30),
og Portúgalinn Magellan fer sína frægu könnunarferð undir spænskum fána
og fylgir ákvörðun páfa eftir. Þannig tengjast trúarleg forsjá og nýlendu-
sókn evrópsku sæveldanna. En einn mesti spekingur álfunnar, Erasmus, sem
einnig er mikið í ferðum – „mestur ferðagarpur og víðförlastur allra lær-
dómsmanna samtíðar sinnar“34 – forðast að sigla af sínum mætti inn í trúar-
átök tímans og gera þar upp sakir, þótt hann ætti að vera manna best til þess
fallinn. Hann er maður hiksins; hann frestar ákvörðun, bíður átekta.
Bókin um Magellan er heillandi ferðasaga – og ef marka má inngang höf-
undar kviknaði hugmyndin um hana þegar hann (ásamt Halldóri Laxness og
fleiri höfundum) var á fyrrnefndri siglingu áleiðis til Suður-Ameríku í mikl-
um þægindum sumarið 1936. „En á sjöunda eða áttunda degi tók að sækja á
mig þrálátt eirðarleysi“ (6). Hann blygðast sín og fer að hugsa um aðstæður
skipverja á úthöfum fyrr á öldum og fljótlega verður Magellan fyrir honum.
Eins og verða vill í framsetningu Zweigs sveipast Magellan nokkrum hetju-
ljóma í frásögninni. Hann er maður sem grípur til „róttækra, karlmannlegra
ráða“, hann sýnir „dirfsku“ en hún er í því fólgin „að finna kænleg ráð og
framkvæma hættulegan verknað með stakri varfærni og að vandlega hugs-
uðu máli“ (160). Honum er meira að segja líkt við Napóleon hvað varðar
dirfsku og stórhug (95). Þótt einkennilegt sé dregur það síður en svo úr gildi
sögunnar að sitthvað verður til að grafa undan þessum beinu umsögnum
sögumanns (og svipað má segja um viðlíka yfirlýsingar í öðrum ævisögum
Zweigs). Ekki er dregin fjöður yfir það að Magellan verða á afdrifarík mis-
tök oftar en einu sinni, og rangt mat hans á aðstæðum kostar hann að lokum
lífið. Og þegar segir að ekkert hafi einkennt Magellan meir „í allri stjórn
hans en ósveigjanleg einræðishneigð“ (190), þá situr það enn í huga okkar
þegar við lesum að „hinn staðfasti mannúðarvilji hans“ hafi greint hann frá
öðrum „konkvistadorum“ (214). Þó að segi á einum stað að „allt mannkyn“
hafi orðið „þakklátur erfingi hans“ (127), þá getur maður ekki annað en
staðnæmst við viðbrögð múslimakaupmanns nokkurs sem stundað hefur
friðsamleg viðskipti á Filippseyjum en sér nú hverjir mættir eru á staðinn: