Andvari - 01.01.2019, Page 147

146 ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON ANDVARI
undar hefðu fremur átt þessa athygli og atlæti skilið og lengst í því efni hefur
gengið ljóðskáldið og þýðandinn Michael Hofmann. Í grein í London Review
of Books árið 2010 fær hann sér ekki ráðið, hann hleypur semsagt amok, og
hefur hin sterkustu orð um það hvað Zweig sé foráttulélegur höfundur; það sé
„gervibragð“ af honum, hann sé „Pepsíið“ í austurrískum bókmenntum, og
fleira fylgir í sama dúr.41 Grein Hofmanns hefur orðið fræg að endemum en
svona sterk viðbrögð hafa vitaskuld ýtt á frekari skoðanaskipti, meðal annars
í hinum akademíska heimi.42 Að einhverju leyti má skýra neikvæð viðbrögð
við „endurkomu“ Zweigs út frá ráðandi áherslum í fræðilegri bókmenntaum-
ræðu. Í umræðu um nútímabókmenntir á þeim vettvangi hafa menn gjarnan
lagt sig eftir höfundum sem teljast hafa rutt nýjar brautir í tjáningu. Með
öðrum orðum og vissri einföldun má segja að þar hafi kastljósinu verið beint
annars vegar að hópum sem ekki höfðu verið áberandi á viðurkenndum bók-
menntavettvangi (á Vesturlöndum voru hvítir karlmenn þar lengi langrúm-
frekastir) en hins vegar hefur í akademískri umræðu um alllangt skeið verið
lögð áhersla á módernisma af ýmsu tagi.43 Ég hef tekið þátt í fræðilegri um-
ræðu um módernisma, bæði í íslensku og alþjóðlegu samhengi, og hef hugað
að ýmsu sem býr í verkum framsækinna rithöfunda á borð við Robert Musil,
Franz Kafka, Virginiu Woolf og James Joyce (svo nefndir séu höfundar af
kynslóð Zweigs). Ég vildi ekki vera án ögrandi verka þeirra, texta sem hafa
orðið uppspretta mikillar hugsunar og umræðu um vægi og fagurfræði nú-
tímafrásagna. En það vill gleymast að módernísk verk eru að umtalsverðu
leyti drifin áfram af beinni og óbeinni samræðu sinni við raunsæisorðræðu.
Jafnframt er iðulega horft framhjá því að raunsæisverk hafa um langt skeið
verið og eru enn meginstraumur í sagnasmíð nútímans. Sá straumur er ekki
allur á eina bókina lærður; hann nær yfir býsna vítt menningarsvið og innan
hans eru fjölmargir endurnýjunarmöguleikar.
Eins og fram kemur í Veröld sem var, gerði Stefan Zweig sér glögga grein
fyrir því að hann væri ekki í hópi þeirra sem unnu að hve mestum nýmælum
í bókmenntum á millistríðsárunum. Þótt hann lýsi yfir mikilli hrifningu á
Ulysses eftir James Joyce, sem hann segir vera „sérkennilegasta og sjálf-
stæðasta rit vorra tíma, verk sem steyptist eins og vígahnöttur yfir samtíð
vora“ (252), þá fer hann sjálfur aðra leið, vitandi að til dæmis expressjónistar
töldu verk hans úrelt, sökum þess, eins og hann orðar það með nokkurri
beiskju, að „mér hafði láðst að apa tízkutilburðina“ (277).
Þessi beiskja var óþörf, því að þarna var Zweig einmitt að skrifa verk
sem var og er mikilsvert framlag til þeirra bókmennta sem nú eru stundum
nefndar „æviskrif“ og það á einnig við um fleiri ævisagnarit hans sem hér
hafa verið til umræðu. Og sem höfundur skáldprósa stendur Zweig vel fyrir
sínu og stundum ríflega það, eins og snilldarnóvella hans Schachnovelle eða
Manntafl ber vitni um. Það blasir við, hvort sem litið er til endurútgáfu verka