Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Qupperneq 10

11
Gunnar Karlsson
Drög að réttarsögu orðlistar á Íslandi
Í þessari grein eru dregnir saman helstu vitnisburðir um réttarreglur, bæði
lög og óformlegar siðareglur, um skáldskap og aðra texta á norrænu mál­
svæði á fyrstu öldum Íslands byggðar og er efninu þó fylgt eftir jafnvel
fram á 20. öld ef tilefni virðist til.1 Sögusviðið er einkum íslenskt mið­
aldasamfélag, og er þar talinn með starfsvettvangur íslenskra skálda og
sögumanna sem gat náð austur til Svíþjóðar og suður til Danmerkur og
Englands, ef sögum er trúað. Þessar reglur reynast falla í tvo meginflokka
sem mynda allt að því andstæður. Annars vegar eru reglur um eignarrétt
höfunda á textum og fordæming á ritstuldi, hins vegar hömlur við flutn­
ingi texta, einkum þeirra sem voru líklegir til að móðga, særa eða skaða.
Segja má að annars vegar séu reglur til verndar orðlistinni, hins vegar regl­
ur til verndar fólki gegn henni.
Lítið hefur verið fjallað um þetta efni áður. Í registursbindi Kulturhistorisk
leksikon for nordisk middelalder finnast ekki orðin forfatter, forfatterret, höf-
undur, höfundarréttur, injurie eða ophavsret. Orðin fullrétti, fullréttisorð, hálf-
rétti, hálfréttismenn og hálfréttisorð, sem vísa til þess sem við köllum meið-
yrði, koma nokkrum sinnum fyrir en ekki sem uppflettiorð.2 Í nýjustu og
mestu bókmenntasögu okkar Íslendinga, Íslenskri bókmenntasögu I–V sem
Mál og menning gaf út á árunum 1992–2006, eru engar efnisorðaskrár, en
efnisyfirlit bindanna vísa ekki á neitt um réttarreglur um bókmenntir.3
1 Ég þakka fyrir gagnlegar ábendingar ritrýna undir nafnleynd og sömuleiðis ritstjóra
heftisins.
2 Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder fra vikingetid til reformationstid XXII,
Register, Reykjavík: Bókaverzlun Ísafoldar, 1978, bls. 30, 32, 40, 49, 51, 83. Upp­
sláttarorð eru einkennd þannig í registrinu að dálknúmerið er með skáletri.
3 Íslensk bókmenntasaga I, Vésteinn Ólason ritstjóri, Reykjavík: Mál og menning,
1992, bls. 7–9; II, Vésteinn Ólason ritstjóri, Reykjavík: Mál og menning, 1993, bls.
5–7; III, Halldór Guðmundsson ritstjóri, Reykjavík: Mál og menning, 1996, bls.
5–8; IV, Guðmundur Andri Thorsson ritstjóri, Reykjavík: Mál og menning, 2006,
bls. 5–8, V, Guðmundur Andri Thorsson ritstjóri, Reykjavík: Mál og menning,
Ritið 1/2018, bls. 11–37