Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Side 75

78
mikinn réttindamissi og því neyddi kristinréttur Árna höfðingja sem héldu
kirkjur í raun til að láta þær af hendi.
Árið 1280 lagði Jón erkibiskup fram sinn kristinrétt fyrir Noreg og
kallaði saman fyrsta bisk upaþing Niðaróserkibiskupsumdæmis sem Árni
biskup sótti. Þingið markaði upphaf starf semi hinnar nýju sjálfstæðu
kirkjustofnunar í umdæmi erkibiskups undir valdi páfa og þar voru settar
niður greinar sem lýstu starfsskyldum embættismanna hennar með vísan
til sætt ar gerð ar inn ar í Túnsbergi 1277.32 Lögð var áhersla á mismunandi
skyldur klerka og handhafa veraldarvalds og var hvorum um sig bannað að
fara inn á svið hinna.
Þetta ár lágu fyrir öll atriði hinnar nýju stjórnskipunar og hluti löggjaf-
arinnar og svo virtist sem takmarkið væri að nást þegar Magnús konungur
andaðist skyndilega. Höfð ingjar, sem sátu í ríkisráði, sáu sér þá leik á borði
og hófu þegar tilraunir til að snúa þróuninni við. Til þess var aflað liðsinnis
nýja konungsins, Eiríks Magnússonar, sem fékk síðar viðurnefnið presta-
hatari. Hann var aðeins tólf ára að aldri þegar hann tók við embætti af
föður sínum og sór þá eið að því að halda rétti kirkjunnar.33 Ríkisráðið sá
nú fram á að unnt væri sameina veraldarvaldið gegn kirkjuvaldi og endur-
heimta stöðu og eignir höfðingja og náðu höfðingjarnir fljótt eyrum hins
unga valdhafa. Brýnast þótti að koma í veg fyrir að norski kristinrétturinn
öðlaðist gildi og eins og fram kemur í Árna sögu var einnig lagt kapp á að
hindra að endurskoðun Járnsíðu yrði kirkjuvaldi í hag (sjá t.d. 85–87) og að
ógilda nýja kristinréttinn á Íslandi.
Þegar Magnús lést 1280 var Árni Skálholtsbiskup staddur í Björgvin
og skapaðist þegar ólga í Noregi vegna stefnubreytingar Eiríks konungs.
Pólitíska sviðið snerist á hvolf og var fráfall Magnúsar því „skaði“ sem var
sameiginlegur Árna biskupi og „allri Noregs kristni“ eftir því sem segir í
Árna sögu (68). Sökum hins mikla vinskapar þeirra Árna og Magnúsar ótt-
aðist Jón rauði erkibiskup fyrst um sinn að Árni myndi einnig fylgja nýjum
konungi að málum, en sú tortryggni reyndist ástæðulaus þótt stefnubreyt-
ingin hefði fljótt áhrif á Íslandi. Í Árna sögu segir um þetta atriði: „Laust
þessi hvass hvirfilvindur, fyrst hjörtu þeirra manna sem Noreg byggðu,
og knúði þar kappsamlega kirkjunnar formenn, en dreifðust síðan til vors
útskaga“ (87).
32 Meginheimild um þetta þing er „Statúta Jóns erkibiskups og annarra biskupa“,
sem er þekkt undir heitinu „Skipan Jóns rauða“. DI II 174–185 o.áfr. Frá þinginu
er einnig sagt í Árna sögu, bls. 70.
33 Um embættiseið Eiríks konungs, DI II 190–191.
Lára Magnúsardóttir