Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Qupperneq 90

93
Ú T D R Á T T U R
Loftur Helgason fer til Björgvinjar
Atvikalýsing í samhengi við sögu stjórnskipunarbreytinga
á síðari hluta 13. aldar
Í greininni er frásögn Árna sögu af ferð Lofts Helgasonar til Björgvinjar árið 1282
og dvöl hans þar um veturinn greind í samhengi við formlegar heimildir um stjórn-
skipunar- og lagabreytingar síðari hluta 13. aldar. Þessar breytingar miðuðu að því
að innleiða bæði konungsvald og kirkjuvald hérlendis og mörkuðu raunar breyting-
ar í Noregsríki öllu. Loftur var ráðsmaður í Skálholti og sagan af honum var hluti af
langvinnum deilum um stöðu höfðingja gagnvart hinu nýja kirkjuvaldi og andstöðu
við innleiðingu þess. Sýnt er að skýra má það pólitíska uppnám sem Árna saga lýsir
í Björgvin veturinn 1282–1283 ef greint er á milli breytinga á stjórnskipan annars
vegar og löggjafar hins vegar og ef jafnframt er gengið út frá því að konungarnir
Hákon Hákonarson og Magnús sonur hans hafi fylgt markvissri stefnu um að kirkja
yrði sjálfstæður aðili að stjórnskipan ríkisins allt frá árinu 1247 og fram að andláti
hins síðarnefnda árið 1280. Þegar aðgreiningunni er haldið til haga sést að Íslend-
ingar höfðu undirbúið breytingar á stjórnskipan með fyrirheitum um innleiðingu
kirkjuvalds frá árinu 1253 og konungsvalds frá 1262, en deilurnar í báðum löndum
á áttunda áratugnum hverfðust hins vegar um hagsmunaárekstra sem hlutust af
lögum sem fylgdu í kjölfar stjórnskipunarbreytinganna. Í Árna sögu er sagt frá því
og hvernig þær deilur lýstu sér, en einnig að eðli þeirra breyttist við valdatöku Eiríks
konungs árið 1280 af því að hann mótaði konungsvaldinu nýja stefnu sem beindist
gegn kirkjuvaldi. Burtrekstur erkibiskups úr Noregi og kristileg útför bannfærðs
höfðingja eru birtingarmyndir stjórnmálaástands sem gat ekki varað, enda hafði
konungur ekki lengur löggjafarvald yfir kristilegum efnum, því að hann var þá þegar
búinn að afsala sér tilkalli til valds yfir andlegum hlutum til páfans í Róm með sætt-
argerðinni í Túnsbergi árið 1277.
Lykilorð: Árna saga, lög, stjórnskipan, 13. öld, kirkjuvald, konungsvald, höfðingjar
LOFTUR HELGASON FER TIL BJöRGVINJAR