Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Side 144

120
og hið seinna var einkamál höfðað gegn Þórunni Kristínu Emilsdóttur
vegna ummæla er birtust í bók hennar Valsað milli vídda (2014).
Þótt deilur um slík mál hafi farið hátt á síðustu árum hefur lítið verið
skrifað um samspil laga og bókmennta af þessum toga og er þessi grein
hugsuð sem framlag til fræðilegrar umræðu um þetta aðkallandi efni hér á
landi. Deilurnar um verk þeirra Hallgríms og Jóns hafa að verulegu leyti
snúist um rétt höfundanna til að nota líf annarra í verkum sínum, um mörk
hins siðferðilega og hins fagurfræðilega, en einnig um hvernig hægt er
að bregðast við þyki einstaklingum vegið í skáldverkum að eigin æru eða
þeirra sem standa þeim næst. Því er spurt: Eru lög og dómstólar vettvang-
ur til að takast á um verk listamanna eða felur slíkt í sér ritskoðun og ógn
við tjáningarfrelsi í lýðræðisríki?
Lagaramminn
Í málum þar sem deilt er um meiðyrði fyrir dómi takast jafnan á ákvæði
laga um tjáningarfrelsi annars vegar og friðhelgi einkalífsins hins vegar.
Fyrir íslenskum dómstólum hefur orðið sú þróun að ákvæði um tjáning-
arfrelsi vega stöðugt þyngra og er það í takti við það sem gerst hefur innan
Mannréttindadómstóls Evrópu. Í meiðyrðamálum er helsta úrlausnarefnið
að ákvarða hvort takmarkanir á tjáningarfrelsi séu réttlætanlegar og hvort
friðhelgi einkalífs einstaklings sé ógnað og er þar hugað að 71. og 73.
greinum stjórnarskrárinnar:
71. gr.
– Allir skulu njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu.
– Ekki má gera líkamsrannsókn eða leit á manni, leit í húsakynnum
hans eða munum, nema samkvæmt dómsúrskurði eða sérstakri laga-
heimild. Það sama á við um rannsókn á skjölum og póstsendingum,
símtölum og öðrum fjarskiptum, svo og hvers konar sambærilega
skerðingu á einkalífi manns.
– Þrátt fyrir ákvæði 1. mgr. má með sérstakri lagaheimild takmarka á
annan hátt friðhelgi einkalífs, heimilis eða fjölskyldu ef brýna nauð-
syn ber til vegna réttinda annarra.
73. gr.
– Allir eru frjálsir skoðana sinna og sannfæringar.
– Hver maður á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar, en ábyrgjast verður
hann þær fyrir dómi. Ritskoðun og aðrar sambærilegar tálmanir á
tjáningarfrelsi má aldrei í lög leiða.
GuðRún BaldvInsdóttIR oG sólveIG ásta sIGuRðaRdóttIR