Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Side 169

174
gætt að á 16. öld var ríkjandi heimsmynd mun heildstæðari og trúarlegri
en nú er í okkar heimshluta en litið var svo á að bæði sviðin, hið pólitíska
og kirkjulega, væru undir vald Guðs seld.31
Á grundvelli viðhorfa í þeirri merkingu sem hér er gengið út frá eru
dregnar upp nákvæmari myndir af þeim fyrirbærum sem til rannsóknar
eru hverju sinni og fela þær í sér frekari túlkanir. Sumar slíkar myndir
verðskulda að kallast staðalmyndir umfram aðrar. Það er vegna þess að þær
eru líklegri til að hafa víðtækari áhrif eða gefa tóninn í ríkari mæli en aðrar
og staðla þannig mynd almennings af því sem til umræðu er. Staðalmyndir
af þessu tagi eru á hinn bóginn staðlaðar sjálfar af þeim sökum að þær
byggja á og mótast af ákveðnum fyrirfram gefnum og viðteknum viðhorf-
um. Staðalmyndir eru áhugaverðar vegna þess að þær veita skýra en þó
oft einfaldaða mynd af þeim túlkunum sem ríkjandi eru á hverjum tíma
á hinum ýmsu viðfangsefnum fræðanna. Þær eru því greinargóður vitn-
isburður um ríkjandi túlkanir. Þar með er þó ekki sagt að þær séu alltaf
byggðar á nýjustu, fræðilegu þekkingu á viðkomandi sviði.
Þegar leitað er áhugaverðra staðalmynda af siðbótinni og/eða siða-
skiptunum í tilefni af 500 ára hátíðarárinu verður ákveðnum kröfum að
vera fullnægt. Staðalmynd verður að vera sótt til nýlegs rits sem hlotið
hefur umtalsverða og jákvæða umfjöllun og er samið af viðurkenndum
höfundi. Þá má siðbótin/siðaskiptin ekki vera hið eiginlega umfjöllunar-
eða rannsóknarefni höfundar. Þá væri um rannsóknarniðurstöðu en ekki
staðalmynd að ræða. Þvert á móti verður siðbótinnni og nánustu afleiðing-
um hennar að vera lýst í framhjáhlaupi. Staðalmynd byggist með öðrum
orðum ekki á sjálfstæðum rannsóknum höfundar heldur er hún t.d. hluti
af þeim bakgrunni sem hann dregur upp til að setja efni sitt í víðtæk-
ara samhengi. Áhugavert dæmi um slíka staðalmynd er að finna í upphafi
hins mikla rits Viðars Hreinssonar um Jón lærða og náttúrur náttúrunnar.
Viðar er virtur fræðimaður sem sent hefur frá sér mörg verk sem notið
hafa viðurkenningar. Þá hlaut ritið almennt lofsamleg ummæli er það kom
út (2016).32 Það var tilnefnt til Íslensku bókmenntaverðlaunanna 2017 og
hlaut viðurkenningu Hagþenkis fyrir það ár. Þá hefur ritið vakið verð-
31 Enn í dag er slík heildstæð heimsmynd ríkjandi víða um heim og nánari tengsl milli
pólitíkur og trúarbragða en raun er á í vestrænum löndum. Nægir í því sambandi
að benda á mörg ríki múslima.
32 Í ritdómi í Sögu eru að sönnu sagðir kostir og lestir á ritinu sem fær þó yfirgnæfandi
lofsamleg ummæli. Már Jónsson, „Ritdómur/Jón lærði og náttúrur náttúrunnar
[…]“, Saga LV, 1/2017, bls. 187–192, hér sjá einkum bls. 189.
Hjalti Hugason