Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Side 171

176
Burðarþolsmæling
Þegar rýnt er í þessa staðalmynd kemur ýmislegt áhugavert í ljós. Hér eru
siðaskiptin sett í víðtækt hag-, félags- og menningarsögulegt samhengi og
það er gott. Þá má benda á að í framhjáhlaupi afhjúpar Viðar Hreinsson þá
lífseigu goðsögn að gamla, íslenska bændasamfélagið hafi verið eins leitt og
stéttlaust. Bændastéttin var þvert á móti klofin í andstæðar hagsmunafylk-
ingar. Stórjarðeigendur áttu meginhluta allra jarðeigna og áttu að því leyti
samleið með helstu höfðingjum landsins en allur þorri bænda var leigu-
liðar.35 Þeir hafa þó ekki allir barist í bökkum. Þvert á móti hafa leiguliðar
búið við misjöfn kjör eftir því hve góðs jarðnæðis þeir nutu, hversu mikil
festa ríkti um ábúð þeirra og hvernig þeim búnaðist. Þá virðist látið í
veðri vaka að siðaskiptin hafi leitt til meiri háttar efnahagslegra sviptinga
eða uppstokkunar er stóreignastéttin hafi þurft að bregðast við, þ.e. koma
sér fyrir að því er virðist í nýju efnahagskerfi. Spyrja má hvort nægileg
innistæða sé fyrir þessum þætti staðalmyndarinnar (sjá síðar).
Sé vikið að siðaskiptunum sjálfum í þrengri kirkjusögulegri merkingu
gerir Viðar ráð fyrir sviptingasömum og snöggum umskiptum er falist hafi
í að kirkjan í landinu hafi verið svipt eignum sínum og völdum og komið
kirfilega fyrir undir konungsvaldinu, að því er virðist orðið ríkiskirkja, er
átt hafi samleið með hástéttinni, landeigendum og embættismönnum. Sú
staðalmynd sem hér er dregin upp samræmist eins og sýnt verður fram á
ekki því viðhorfi sem mælt er fyrir í þessari grein og felst í því að siðaskipt-
in hafi ekki verið skyndileg heldur falist í seigfljótandi þróun er staðið hafi
yfir í áratugi.
Við þennan þátt staðalmyndarinnar er vert að staldra frekar. Það er
rétt að á miðöldum var hátt í helmingur jarðeigna í landinu eða um 45%
í kirkjulegri eigu.36 Hér var þó ekki um að ræða óskiptan eignahöfuðstól
er kirkjan sem stofnun eða biskuparnir fyrir hennar hönd fóru með heldur
35 Á tímabilinu 1000–1800 var rekstur stórjarðeigna í Evrópu einkum með tvennum
hætti. Annars vegar leigðu jarðeigendur út jarðir sínar til leiguliða sem greiddu
afgjöld í búvörum en voru að mestu frjálsir að öðru leyti (þ. Grundherrnschaft). Hins
vegar voru leiguliðar skyldir til að vinna á höfuðbóli en höfðu aðeins smájörð eða
grasnytjar til eigin framfærslu (þ. Gutsherrnschaft) og voru því mun háðari land-
eiganda. Hér var fyrra rekstrarformið ríkjandi. Árni Daníel Júlíusson, Jarðeignir
kirkjunnar, bls. 13–15.
36 Loftur Guttormsson, Frá siðaskiptum til upplýsingar, bls. 85. Sem dæmi um kirkna-
eignir um siðaskipti mun Hólastóll hafa átt um 350 jarðeignir en Skálholtsstóll
um 250 en flest klaustranna níu um 50 jarðir. Árni Daníel Júlíusson, Jarðeignir
kirkjunnar, bls. 133, 227.
Hjalti Hugason