Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Síða 175

180
Hér koma einnig til álita ummælin um að kirkjan hafi átt „samleið með
landeigendum og embættismönnum“. Eins og fram er komið áttu kirkju-
legar stofnanir nálega helminginn af jarðeignum landsins enda voru jarð-
eignir eini hugsanlegi rekstrarhöfuðstóll biskupsstóla og sókna og voru
jafnframt eina leiðin til að binda þær tekjur sem til féllu umfram útgjöld
þegar því var að skipta. En á þessum tíma var hvorki hægt að ávaxta laust
fé né fjárfesta í öðru en landbúnaði hér á landi. Eftir siðaskipti áttu þessi
ummæli við um biskupana og þá presta sem hlutu auðugustu brauð lands-
ins að léni en þeir áttu tvímælalaust samleið með stórjarðeigendum eink-
um biskuparnir. prestar í fátækari prestaköllum bjuggu á hinn bóginn við
annan efnahagsveruleika og kirkjan sem stofnun réð ekki yfir neinum jarð-
eignum enda stofnunargerð hennar allt önnur en nú á dögum.
Sé litið svo á að staðalmynd Viðars Hreinssonar miðist við tímann um
1570 en um það leyti fæddist Jón lærði má aftur á móti spyrja hverjir þeir
embættismenn hafi verið sem hann álítur kirkjuna hafa átt samleið með.
Mergurinn málsins er að hér var tæpast komin á embættisstjórn né emb-
ættismannastétt á siðaskiptatímanum heldur var lénskerfi miðaldanna enn
við lýði. Lénsmenn þáðu af konungi völd yfir tilteknum svæðum að léni
gegn því að rækja ákveðin hlutverk – skattheimtu, valdstjórn, löggæslu og
landvarnir – og greiða honum gjald af léninu. Þeir komust almennt til valda
vegna þess að þeir voru af aðalsætt eða höfðu forframast innan hersins og
gegndi því máli um æðstu trúnaðarmenn konungs hér á 16. öld. Nefndust
þeir gjarna hirðstjórar en einnig höfuðsmenn eða fógetar sem voru þó oftar
staðgenglar höfuðsmannsins. Sýslumenn og klausturhaldarar sem falið var
að reka hin fornu klaustur eftir siðaskipti voru líka lénsmenn. Sama máli
gegndi um biskupana að því leyti sem stólsforráðin áhrærir og alla presta
sem sátu brauð eða beneficium. Embættismenn gegna oftast þrengri og
sérhæfðari hlutverkum en að ofan getur, hafa takmarkaðra umboð, hljóta
fyrir laun eða aðra viðlíka umbun og komast í embætti í krafti menntunar
sinnar. Á siðaskiptatímanum hafa vart aðrir embættismenn í nútímamerk-
ingu verið til staðar í landinu en embættismenn kirkjunnar og er þar átt
við presta og biskupa í hinu andlega hlutverki þeirra en ekki hinu ver-
aldlega, þ. e. staðarforráðunum, en í því tilliti voru þeir lénsmenn. Bæði
ummælin í staðalmyndinni um að kirkjan hafi verið ofurseld ríkisvaldinu
sem og að konungur hafi haft hér á að skipa embættismönnum gera því
ráð fyrir að þróun miðstýrðs konungsvalds hafi verið lengra komin þegar á
Hjalti Hugason