Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Side 177

182
kallað siðaskiptaáratugirnir. Loks víkur Viðar í lok staðalmyndar sinnar að
því að með siðaskiptunum hafi andlegt vald harðnað og þrengt hafi verið
að trúarlífinu. Það er ljóst að á umbrotatímum þegar hugmyndafræðileg
straumhvörf í líkingu við siðbótina ganga yfir gætir aukinnar viðleitni til
að uppfræða „lýðinn“, móta og staðla hugmyndir fólks og innræta almenn-
ingi þannig nýja heimssýn og lífstúlkun. Við kristnitöku höfðu ekki við-
líka úrræði verið til staðar og raun var á við siðaskipti þegar trúfræðsla
almennings og menntun presta var komin í fast horf og prenttæknin auk
þess komin til sögunnar sem opnaði fjölmiðlun braut. Á miðöldum höfðu
stefnur og straumar líklega komið og farið á hljóðlátan hátt og að mestu
látið alþýðu manna ósnortna. Á umbrotatímum siðaskiptanna gegndi öðru
máli. Þá reið á að ryðja hugmyndafræðilegum nýjungum braut og koma
á nýjum siðum. Þetta er einmitt inntak siðbreytingarinnar en hún fólst í
að þjóðin varð smám saman lúthersk í hugsunum, orði og æði og það var
einmitt ekki síst bókaútgáfa og fræðsla á grundvelli hennar sem nýttist í
því efni. Þrátt fyrir allt var þó um hægfara langtímaferli að ræða. Ummæli
um hert andlegt vald og aðþrengt trúarlíf eiga enda betur við tímabil lúth-
erska rétttrúnaðarins sem spannaði lungann úr 17. öldinni og raunar langt
fram á 18. öld hér á landi en siðaskiptaáratugina sjálfa.
Staðalmynd Viðars Hreinssonar er allrar athygli verð. Hún setur sið-
bótina og hinar beinu afleiðingar hennar, siðaskiptin og siðbreytinguna,
í breitt efnahagslegt og félagssögulegt samhengi auk hins hugarfarslega
og hugmyndasögulega og undirstrikar því að þróunin flæddi yfir mörg
svið sem nú væru greind niður í trúarlegan, kirkjulegan, félagslegan og
pólitískan geira þótt slík sundurgreining hafi verið framandi á 16. öld er
heimsmyndin var heildstæðari en nú er og hvíldi enn á trúarlegum grunni.
Ekkert svið þjóðlífsins var því undan skilið er siðaskiptin gengu yfir. Viðar
virðist því sammála greinarhöfundi um að siðaskiptin hafi verið seigfljót-
andi á breiddina.
Viðar Hreinsson virðist hins vegar ganga út frá hraðri þróun bæði á
sviði kirkjunnar og ríkisvaldsins á siðaskiptaáratugunum. Hann gengur því
út frá byltingar-viðhorfinu sem verið hefur áberandi í síðari tíma rannsókn-
um eins og glöggt kemur fram í bókartitlum Vilborgar Auðar Ísleifsdóttur
(sjá framar).56 Hann sýnist einnig ganga út frá að þróun miðstýrðs kon-
56 Orðabókarmerking íslenska orðsins bylting er „kollvörpun“ eða „gagnger umbreyt-
ing“ t.d. á þjóðfélagsgerð eða stjórnarháttum. Almennt er gert ráð fyrir að bylting
feli í sér snögg og róttæk umskipti sem oftar en ekki feli í sér valdbeitingu ef ekki
ofbeldi. Bent skal á að hér gætti a.m.k. tímabundins ofbeldis á siðaskiptatímanum
Hjalti Hugason