Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Page 189

194
hvort hann var pólitískur eða trúarlegur ræðst svo þegar upp er staðið fyrst
og fremst af því viðhorfi sem gengið er út frá hverju sinni og hvort það er
sótt til pólitískrar sögu eða hugmyndasögu og skyldra greina í aðra hvora
ættina.
Lokaorð
Í þessari grein hefur verið bent á að við rannsóknir á jafn fjölþættu fyr-
irbæri og siðbótinni og nánustu afleiðingum hennar á pólitísku og menn-
ingarlegu sviði – siðaskiptum og siðbreytingu – sé nauðsynlegt að ganga
út frá fyrirfram gefnum viðhorfum. Þau auðvelda að túlka og skýra flóknar
atburðarásir. En um leið einfalda þau myndina mikið og hafa að öðru
leyti margvísleg áhrif á niðurstöður rannsókna. Þá var bent á hve þýð-
ingarmiklu hlutverki staðalmyndir gegna við að miðla viðteknum rann-
sóknarsjónarmiðum til almennings og móta þannig sýn hans á hin ýmsu
fyrirbæri – í þessu sambandi siðbót og siðaskipti. Staðalmyndirnar mótast
af ríkjandi rannsóknarviðhorfum og staðla um leið hugmyndir almenn-
ings um það sem fengist er við hverju sinni. Hér var ein slík staðalmynd af
siðaskiptunum á Íslandi burðarþolsmæld.
Hér hefur verið bent á að lengst af á 20. öld hafi verið gengið út frá
efnahags- og stjórnmálasögulegum viðhorfum í siðaskiptarannsóknum og
þá gjarna verið litið svo á að siðaskiptin hafi einkum orðið af pólitískum
ástæðum og þá ekki síst til að valdhafar næðu efnahagslegum markmiðum
einkum með því að leggja undir sig eignir kirkjunnar og brjóta að öðru
leyti niður valdakerfi hennar. Bent var á að viðhorf af þessu tagi er skilj-
anlegt meðan atburðirnir voru skoðaðir í þröngu íslensku samhengi og
tilgangur söguritunarinnar var ekki síst að vinna sjálfstæði og fullveldi
þjóðarinnar gagn. Markmið þessarar greinar er að vekja athygli á að nú
þegar hálf þúsöld er liðin frá upphafi siðbótar Lúthers sé ástæða til að
nema staðar og meta hvort þetta viðhorf til siðaskiptanna hér sé enn gilt.
Bent var á að þegar þróun mála er skoðuð í evrópsku samhengi blasi önnur
og flóknari mynd við. Í Frakklandi myndaðist t.a.m. ekkert valdatóm í
kirkjunni á 16. öld þar sem konungur öðlaðist víðtæk yfirráð yfir henni
eftir öðrum leiðum en siðaskiptum. Þar í landi var siðbótarhreyfing í anda
Calvíns enda brotin á bak aftur. Þetta sýnir að tengslin milli siðbótarinnar,
þróunar einvaldsríkisins og yfirráða þess yfir kirkjunni á 16. öld eru mun
flóknari en almennt hefur verið gengið út frá. Þá var bent á að trúarhug-
myndir og sjálfsskilningur þeirra veraldlegu valdsmanna sem ollu mestu
Hjalti Hugason