Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Blaðsíða 190

195
um siðaskiptin hér á landi, Kristjáns iii Danakonungs og páls Stígssonar
höfuðsmanns, hafi valdið miklu um athafnir þeirra. Markmið þeirra með
siðaskiptum hér geta því allt eins hafa verið trúarleg og pólitísk að svo
miklu leyti sem slík aðgreining hafði merkingu í huga þeirra.
Í stað þeirra viðhorfa sem ríktu í íslenskum sagnfræðirannsóknum á 20.
öld og kenna má við byltingarlíkan er hér mælt fyrir því sjónarhorni að
siðaskiptin hér hafi falist í langdreginni atburðarás eða þróun er staðið hafi
í a.m.k. sex áratugi eða fram undir aldamótin 1600 – þá hafi annars konar
þróun, siðbreyting tekið við og staðið í einhverjar aldir. Sú hæga þróun
sem hér er mælt fyrir er talin hafa stafað af einsleitni og kyrrstöðu íslenska
samfélagsins miðað við mörg önnur og hægfara og náttúrulegri endur-
nýjun í prestastéttinni svo nokkuð sé nefnt. Einnig var lögð áhersla á að
siðaskiptin hafi flætt yfir fjölmörg svið sem nú er venja að halda aðskildum
þótt svo hafi ekki endilega verið fyrr á öldum. Í því sambandi má benda
á trúarlegt, kirkjulegt, menningarlegt, pólitískt og efnahagslegt svið. Hér
er litið svo á að það fari að mestu eftir því viðhorfi sem gengið er út frá
hverju sinni hver þessara hliða siðaskiptanna er talin hafa skipt mestu máli
og hverjar geti talist mikilvægari en aðrar. Í því efni er varla til eitt rétt
eða raunhæft mat þótt hér sé vissulega fremur mælt fyrir hinum mjúku
og hugrænu þáttum en hinum efnahagslegu. Í þessu tillit skiptir t.a.m.
máli að Lúther kallaði veraldlega valdhafa til trúarlegrar ábyrgðar og taldi
þeim bera að styðja siðbót kirkjunnar einmitt vegna hinnar sterku félags-
legu stöðu þeirra. Ekki verður því sagt að veraldlegir valdhafar hafi rænt
völdum í kirkjunni eða lagt hana undir sig frekar en að þeir hafi rænt hana
öllum eigum sínum eins og tíðum hefur verið látið að liggja ekki síst í
seinni tíð.
Af þessum sökum er í þessari grein rætt um seigfljótandi siðaskipti bæði
á lengdina, þ.e. þegar um tímaspönn þeirra er að ræða, og á breiddina en
með því er átt við að þeirra gætti á flestum sviðum samfélags og menn-
ingar. Þess er vænst að þetta viðhorf ýti undir endurmat á siðaskiptunum
þegar 500 ár eru liðin frá því Lúther negldi 95 yrðingar sínar um aflátið
upp á kirkjudyrnar í Wittenberg – ef hann gerði það þá!
SEiGFLJótANDi SiðASKipti