Læknaneminn - 01.10.1995, Blaðsíða 96

APOPTOSIS
APOPTOSIS - FRUMUFRÁFALL
Arnar Geirsson
Þegar skoðuð eru fagtímarit um grunn-
rannsóknir læknavísinda kemur orðið apoptosis
æði oft fyrir. Það er nánast í hvaða undirgrein
sem er. En hvað er apoptosis og af hverju er
svona mikið rannsakað og skrifað um það?
Apoptosis er skipulagður virkur frumudauði
með einkennandi útlitsbreytingum sem skilur sig
frá drepi (necrosis). Útlitslega séð er engin
greinileg upphafsbreyting í uppbyggingu og
eiginleikum frumuhimnunar. Fruman skreppur
saman, útbunganir myndast á kjarna- og
frumuhimnu, kjarninn dettur í sundur, frumu-
líffæri og innanfrumuefni þéttast og verða
unilukin fituhimnum. Fruman brotnar smá
saman niður og átfrumur hreinsa burt leifarnar.
Þessar breytingar verða í einstökum frumum án
þess að frumur umhverfis hafi samskonar
breytingar. Engar bólgubreytingar verða í
kringum apopteraða frumu.
Apoptosis fer eftir vel stýrðu ferli i innri
boðkerfum frumunnar. Ca++, próteinkínasi C og
týrósínkínasar eru hluti af boðkerfinu. Allar
frumutegundir virðast geta nýtt sér þetta ferli en
þó mismikið. Þetta ferli er flókið og engan
veginn fullþekkt en þó eru vissir hlutir þekktir.
Ytri áreiti valda breytingu á tjáningu sérstakra
gena. Genin umritast í mRNA og nýmyndun
verður á hinum ýmsu próteinum sem koma af
stað róttækum óafturkræfum efnaferlum. Það
verður m.a. nýmyndun á endónúkleösum sem
brjóta niður erfðaefnið nrilli núkleósóma í 200
basapara búta. Æxlisgenin c-myc og c-fos og
æxlishanrlandi próteinið p53 hafa verið tengd
virkjun á apoptosis. Aftur á móti hefur æxlis-
geniö bcl-2 hamlandi áhrif á apoptosis.
Höfundur er lœknanemi við Háskóla Islands
Apoptosis virðist skipta miklu máli í þroskun
og þróun lífvera. Apoptosis hefur hlutverk í
fósturþroska, eðlilegri umsetningu frumna og
áhrifum trópiskra hormóna á frumur. Apoptosis
virðist vera mjög mikilvægt í þroskun ónæmis-
kerfisins sérstaklega í einstofna brottnámi (clonal
deletion) og tengist drápshæfni ónæmisfrumna
m.a. Tdráps frumna og NK frumna. Apoptosis á
þátt í eðlilegri öldrun lífvera.
Það er Ijóst að apoptosis hefur hlutverki að
gegna í meinmyndun margra sjúkdóma m.a.
sjálfsofnæmissjúkdóma, hrörnunarsjúkdóma í
miðtaugakerfi, hjarta og æðasjúkdóma, krabba-
rneini og HIV sýkingu. Mesti vaxtarbroddurinn
er í rannsóknum á hlutverki apoptosis í
meinmyndun krabbameins. Hlutfallslegur hraði
frumuskiptinga og frumudauða ákvarðar vaxtar-
hraða æxla. Apotosis er öflug aðferð tii að koma
í veg fyrir æxlismyndun og stór hluti æxlis-
hvetjandi efna hindra apoptosis. Einnig hefur
verið sýnt að apoptosis hafi hlutverki að gegna í
verkun flestra krabbameinslyíja, þar sem DNA
skaðandi áhrif lyfjanna örvar apoptosis. Hlutverk
apoptosis í alnæmi virðist tengjast því að HIV
gerir Thjálpar frumur næmari fyrir apoptosis og
talið að veirupróteinið gp 120 gegni því hlutverki.
í þessari alltof stuttu örgrein um apoptosis er
vonandi orðið ljósara hið mikilvæga hlutverk
apoptosis í eðlilegum þroska og viðhaldi
mannslíkamanns og þátt þess í meinmyndun
margra algengra sjúkdóma. Frekari þekking á
apoptosis í framtíöinni nrun væntanlega gera
okkur hæfari í að ráða við og jafnvel lækna þessa
sjúkdóma.
Lesefni: Nýleg yfirlitsgrein:S. Orrenius, Journal of
Internal Medicine 1995: 237; 529-536.
86
LÆKNANEMINN 2. tbl. 1995 48. árg.